ظهورهم ذريتهم و اشهدهم علي انفسهم الست بربكم قالوا بلي)[1] را بر همين معنا حمل كرده اند.

اشكال سيد مرتضي

ولي بعضي از بزرگان كه در رأسشان سيد مرتضي علم الهدي (ره) است در كتاب "غرر و درر"[2] وجود چنين عالمي را به اين نحو كه انسانها به صورت مورچگان به نحو تفصيل موجود شده باشند و چنين استشهادي از طرف خداي تبارك و تعالي شده باشد منكر شده و مي‌فرمايد: اين آيه شريفه مربوط به خلقت انسانها در همين عالم است به همين نحو كه الان وجود دارد، و اين اقرار گرفتن خداوند متعال كه در جمله (الست بربكم) آمده و اعتراف مردم به (بلي) در لفظ نيست .

خداوند كلامش همان فعلش است، همين كه خدا خلقت ما را جوري قرار داد كه در فطرتمان احتياج به يك مبدئي را احساس مي‌كنيم، همين معنا اشهاد خداوند است ; و اقرار ما همان فطرت ماست و فطرت ما در حقيقت زبان حال ماست و چون ما اقرار به احتياج خودمان داريم لازمه اقرار به احتياج، اقرار به محتاج اليه است ; چون احتياج ارتباط بين محتاج و محتاج اليه است، در حقيقت اقرار به لازم اقرار به ملزوم است .

اشكالي كه ايشان دارند اين است : اين كه شما مي‌گوييد در عالم ذر افراد به صورت مورچگان بودند از دو صورت خارج نيست : يا در آن حال عالم و عاقل بودند يا نبودند، اگر در عالم ذر كه به صورت مورچگان آنها را در آوردند فهم و شعور و ادراك داشتند پس انسان بودند، اينجا مي‌گوييم آن اقرار و اعتراف وقتي به درد مي‌خورد كه آن را فراموش نكنند و ما آن را فراموش كرديم، در اين صورت اين

---