نگردانى پس هر گاه عبادت كنى خداوند خود را از روى اخلاص حق سبحانه و تعالى بر خود واجب و لازم گردانيده است كه كفايت كند كارهاى دنيا و آخرت ترا و ظاهرا اين كلام آنست كه غير خدا را نپرستى و از جهة غير او پرستش او نكنى، پس اگر ريا كند يا از جهة نفس و هوا و منافع دنيوى يا اخروى يا كمال نفس يا قربى كه نفس از او لذت داشته باشد به جا آورد خالص نخواهد بود، پس بنا بر اين و لا تشرك به شيئا اشاره به اين‌ها خواهد بود، و محتمل است كه مراد از عدم شرك شرك جلى باشد و اخلاص عبارت از ترك شرك خفى باشد و شكى نيست كه هر گاه بنده عبادات خود را چنين خالص كند البته حق سبحانه و تعالى كفايت مى‌كند مهمات دنيا و آخرتش را و شكى نيست در آن كه نفع اين نيز به بنده عايد مى‌شود و آن كه حق اللَّه‌اش مى‌نامند مجاز است باين معنى كه حق بندگى اوست يا حق سبحانه و تعالى نهايت اهتمام باين معنى دارد كه گويا حق اوست‌

[حق انسان بر خودش‌]

(و حقّ نفسك عليك ان تستعملها بطاعة اللَّه عزّ و جلّ)

و حق نفس تو بر تو آنست كه او را بدارى به طاعت حق سبحانه و تعالى.

ممكن است كه مراد از اين نفس نفس ناطقه باشد و استعمال او به طاعت الهى آنست كه طاعات نفسانى را به جا آورد مثل رضا بقضاء الهى و صبر و شكر و اخلاص و حضور قلب در وقت مناجات و امثال اينها از افعال و ترك ريا و عجب و تكبّر و حسد و كينه و امثال اينها كه از صفات ذميمه نفسانيه است، و ممكن است كه اعم از روح و بدن مراد باشد كه شامل جميع اعضاء و جوارح نيز باشد كه هر چه را بخصوص ذكر نكرده باشند در اين عموم داخل باشد و اين حق بنا بر آنست كه اگر بنده به اين‌ها عمل كند خود را از آتش دوزخ و بعد حق سبحانه و تعالى نجات داده است و از غمها و المهاى‌