مصوت، حركت مى‌آيد. بنابراين هجاى كوتاه در زبان فارسى يك حرف متحرك است و چون هاء غيرملفوظ به تلفظ درنمى‌آيد كلمه‌اى كه مركب از يك حرف و هاء غيرملفوظ باشد هم، هجاى كوتاه بشمار مى‌آيد مانند «ب» «به» (حرف اضافه) «كه» «ز».

هجاى بلند مركب است از يك حرف متحرك و يك حرف ساكن مانند در، دل، بن.

با دانستن هجاهاى بلند و كوتاه، تشخيص هموزنى ابيات يك منظومه بسيار آسان است و دو روش سهل جهت اين كار وجود دارد: يكى روش لفظى و ديگرى روش خطى. روش لفظى چنان است كه لفظ (چهچه) را مأخذ قرار دهيم. منتهى در برابر هجاى كوتاه، هاء آنرا غيرملفوظ تصور كنيم يا تنها حرف «چ» را به حساب آوريم و وزنى را كه در برابر يك مصراع بدست مى‌آيد مأخذ سنجش مصراعهاى ديگر قرار دهيم. همچنين ممكن است بجاى هجاى بلند، لفظ چه (مخفف چاه) و بجاى هجاى كوتاه، لفظ چه (كلمه استفهام يا ربط) ملحوظ شود.

ديدم بخواب خوش كه بدستم پياله بود:

ديدم- چه‌چه، بخوا- چچه، ب خوش- چچه، كه بدس- چچچه، تم‌پيا- چه‌چچه- چچه‌

روش خطى آن است كه بجاى هجاى بلند يك خط و بجاى هجاى كوتاه يك هلال () بگذاريم:

دى-- دم-- ب- خوا-- ب- خوش-- كه- ب- دس-- تم-- پ- يا-- له- بود--

علم عروض كه بوسيله خليل بن احمد بصرى بر مبناى موسيقى و با اصطلاحات عربى وضع شد چون ميبايست جنبه علمى داشته باشد تفصيلاتى به خود گرفت و پاى نامهايى بميان آمد. بعلاوه وزنهاى مختلف شعر بنام بحرها مطرح گرديد و از هربحر، فروعى استخراج شد.

مبحث دوم: افاعيل عروضى‌

بيگمان بحث از بحور عروضى ضرورت داشت و هنوز هم ضرورت دارد. منتهى بايد سعى كرد كه تعداد فروع كمتر شود و وزنهاى نامطبوع را كنار گذارند. در هرحال همچنانكه در سخن منثور، واحد تعبير انديشه، كلام يا جمله است و جمله از كلمات تركيب ميشود و هر كلمه بنوبه خود مركب از حروف و حركات است، همچنين واحد سخن منظوم را «بيت» بمعنى خيمه و خانه دانسته‌اند. هر بيت را به دو لخت تقسيم كرده‌اند و هرلخت را مصراع خوانده‌اند. هر مصراع مركب است از سه يا چهار ركن كه اگر سه ركنى باشد، بيت آن مسدس ناميده ميشود و اگر چهار ركنى باشد بيت آن مثمن است. گاهى هم ممكن است بحر، فقط دو ركن داشته باشد و در هرحال ركن اول از مصراع اول را صدر و ركن آخر از مصراع اول را عروض و نخستين‌