اخلاقيات و اعمال مخصوص پيش گرفتند و از جانب ديگر تشكيلاتى بوجود آوردند كه در هر دوره هدف‌هاى معينى داشته است و از اين موضوع مختصرا در قسمت چهارم اين گفتار بحث خواهد شد.

قسمت سوم- مبناى فلسفى تصوف:

نخستين كسى كه مباحث فلسفى را در باب تصوف عنوان كرده ذوالنون مصرى متوفى بسال 246 هجرى است. عقايد وى با نظرات ديونى‌سيوس حكيم سريانى كه در قرن پنجم ميلادى ميزيسته موافقت دارد و ديونى‌سيوس حكمت خود را از كتاب ربوبيت گرفته كه منسوب به ارسطو است ولى در واقع مصنف آن استيفانوس بوده است مهمترين اصل فلسفى عرفا يكى وحدت وجود (پانتئيسم) است كه بعضى از حكماى پيش از سقراط و عده‌اى از فلاسفه رواقى بدان قائل بودند و همچنين اعتقاد به شهود از حكماى افلاطونى جديد و مذاهب معرفتى (گنوستيك) است و عده‌اى از حكماى قديم هم تابع ذوق) sutsuG (بوده‌اند و صوفيان اصول ذوق را شايد از ايشان اقتباس كرده باشند.

اهل تصوف براى نيل به شهود كه تنها وسيله شناسائى حقيقت است ميبايست رياضتهائى را متحمل شوند و مراحلى را بپيمايند. بعضى از عرفاء مراحل سلوك را شماره كرده‌اند و در نظر ايشان هفت مرحله در راه عارف پيش مى‌آيد كه سالك بايد از آنها بگذرد تا سزاوار مقام شيخ يا سالك حقيقى گردد اين مراحل بنابر نقل عطار در منطق الطير عبارتست از: «طلب- عشق- معرفت- توحيد- استغناء- حيرت- فنا».

براى اين مراحل نام‌گذاريهاى ديگرى هم شده است ولى مرحله نهائى نزد همه فناء فى الله است كه به عنوان «نيروانا» بوداييان بآن معتقدند. معنى فناء فى الله اين است كه عارف بايد وجود خود را در ذات مبدأ وجود كه كمال وجود است مندكّ و فانى بداند. مولوى بمراحل هفت‌گانه اشاره كرده و فرموده است:

متصوفه، در خداشناسى نظراتى اظهار ميداشتند كه با نظر اهل ظاهر مخالفت كامل ميداشت مخصوصا عقيده وحدت وجود در نزد فقها و عوام، شرك تلقى ميشد از اينرو نخست اهل ظاهر به آزار صوفيان پرداختند و متصوفه هم گاهى خالى از داعيه نبودند از اين جهت گاهى كار به منازعات و زمانى به صوفى‌كشى ميرسيد چنانكه ابو المغيث حسين بن منصور حلاج را كه از مردم بيضاى فارس و از عارفان حلولى بود در اوائل قرن چهارم هجرى در بغداد بجرم دلدادگى بر دار آويختند.

از حلاج فعلا جز كتاب طواسين بعربى اثر ديگرى در دست نيست لكن داستان او در ادب عرفانى فارسى و عربى منعكس است.