تعليقات بر ديباچه گلستان‌

______________________________ (1)- منت خداى را: جمله‌اى است مركب از مسنداليه (منت) و مسند (خداى را).

رابط جمله، حذف شده و حذف رابطه در اينجا مفيد مبالغه و تأكيد است. «را» ادات اختصاص است. بنابراين «خداى را» مفعول بواسطه است كه جانشين مسند شده و اين جمله جانشين تركيب عربى المنة للّه شده است.

منت: بكسر ميم بمعنى احسان است و مجازا در معنى سپاس بمناسبت آنكه احسان سبب سپاسگزارى است نيز استعمال شده. در زبان معمول فارسى، امتنان بمعنى سپاسگزارى و ممنون بمعنى سپاسگزار بكار ميرود. ولى در عربى، امتنان بمعنى نيكى است و ممنون بمعنى قوى و ضعيف هردو آمده و از اضداد است. «منة» بضم ميم هم بمعنى ضعف و قوه ضبط شده. جمع منت، «منن» بكسر اول و فتح ثانى است و «منّان» صيغه مبالغه آن و از صفات الهى است.

خداى: از ريشه پهلوى خوتاى) y ?atavhK (گرفته شده و اين ريشه هم گويا مأخوذ است ازuya -satavS كه در زبان سانسكريت قديم «بخود زنده و از خود آغاز كرده» معنى ميدهد. بنابراين «خداى» معنى اصليش خود آى «قائم بالذات» است و در زبان فارسى هم، بمعنى مطلق معبود و هم، بمعنى معبود مطلق هردو بكار ميرود.

گويا در برخى نسخه‌هاى گلستان، «منت مر خداى را» مضبوط بوده زيرا يكى از شاعران از آن ماده تاريخ براى تأليف گلستان ساخته است. (ر ك: مقدمه ص 55). اما بدون اين لفظ، آهنگ جمله مطبوعتر است.

(2)- عزوجل: دو جمله عربى است كه هريك مركب است از فعل ماضى و ضمير مستتر هو، كه فاعل آن است. چنانكه ميدانيم ماضى مبنى بر فتح است لكن فعل دوم را با وقف بايد تلفظ كرد «واو» ميان دو فعل، حرف عطف عربى است از اينروى بايد مفتوح تلفظ شود و بصورت ضمه در نمى‌آيد. اين دو جمله چون در مقام ستايش است معنى مضارع ميدهد و از نظر دستور فارسى، جمله معترضه است و ميتوان بلحاظى آنرا جمله وصفى بشمار آورد.

(3)- كه طاعتش ...

كه: در اينجا موصول است اما ممكن است حرف ربط گرفته شود و جمله بعد، علت اختصاص منت را به خدا تعيين نمايد.