علامه طباطبايى‌

ترجمه عبارتى كه در بدايةالحكمة، اين فيلسوف آمده چنين است: «از آنچه گذشت، روشن مى‌شود، قوه، تقدم زمانى نسبت به فعليت خاص دارد؛ اما مطلق فعليت با همه انواع تقدم، از تقدم علّى، طبعى، زمانى و غير آن، بر قوه مقدم مى‌باشد.»[1] به‌نظر مى‌رسد، ذكر تقدم زمانى، در سطر دوم، اشتباه لفظى‌اى باشد چرا كه در سطر اول، بيان شد كه قدر نسبت به فعليت، تقدم‌

زمانى دارد، ولى در سطر دوم مطلق فعليت، بر قوه تقدم زمانى دارد و اين دو عبارت در تناقض آشكار هستند. اگر فرض كنيم تقدم زمانى، اشتباه لفظى است كه ممكن است در مرحله تايپ انجام گرفته‌باشد، منظور نظر علامه، مشابه فلاسفه اسلامى سلف است. احتمال دومى هم هست كه منظور از مطلق فعليت، فعليتى است كه منسوب به قوه نباشد و چنين فعليتى، بر اشياى بالقوه (كه حادث زمانى هستند) تقدم زمانى و علّى و طبعى خواهد داشت.

نكته شايان توجه آن است كه اين‌گونه به‌نظر مى‌رسد كه مقايسه بين «قوه» و «فعل» براى بررسى تقدم و تأخر هر يك بر ديگرى، قياس نابجايى باشد؛ چراكه مقايسه بايد بين «شى‌ء بالقوه» و «شى‌ء بالفعل» انجام گيرد؛ براى نمونه، «علت ايجاد» بر «معلول خودش» تقدم بالشرف دارد، اما در مورد «عليت» نسبت به «معلوليت» يا «فعليت» نسبت به «قوه» هيچ قضاوتى‌

[1] -« تبيين بما تقدم، أن‌القوه تتقدم على الفعل الخاص تقدما زمانيا و أن مطلق الفعل يتقدم على القوه بجميع أنحاءالتقدم من على و طبعى، و زمانى غيرها» ترجمه و شرح بداية الحكمه، ص 235.