نام کتاب : تاريخ قرآن نویسنده : معرفت، محمد هادى جلد : 1 صفحه : 113
وجود دارد و
با ترتيبى كه در مصحفهاى صحابه در آن وقت به كار برده شده بود و بخصوص با مصحف
ابىّ بن كعب، تطبيق مىكرد و تنها در مواردى جزئى با آنها مطابقت نداشت كه از آن
جمله است:
در
مصحفهاى صحابه، سوره يونس در زمره هفت سوره بزرگ بشمار مىآمد و هفتمين[1]
يا هشتمين[2] اين
سورهها بود. اما عثمان بعمد، سوره انفال و سوره برائت را به عنوان يك سوره، در
مرتبه هفتم از سورههاى بزرگ و طويل قرار داد و سوره يونس را در شمار سورههاى
مئين درآورد و محل آن را تغيير داد. ابن عباس به اين عمل عثمان اعتراض كرد و گفت:
به چه علت سوره انفال را كه از سورههاى مثانى است[3]
و سوره برائت را كه از سورههاى مئين است، يك سوره به حساب آورده و
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را از اول سوره برائت حذف
كردهايد و در شمار سورههاى بزرگ قرار دادهايد؟
عثمان
در پاسخ گفت: سورههايى بر پيامبر (ص) نازل مىشد و پس از نزول آنها، آياتى نازل
مىگرديد و پيامبر، كاتبان وحى را احضار مىكرد و به آنان مىفرمود: اين آيهها را
در فلان محل، از فلان سوره بنويسيد. سوره انفال از سورههايى است كه در اوايل
هجرت، در مدينه نازل شد و سوره برائت از نظر نزول، از آخرين سورههاست؛ ولى مضمون
اين دو سوره با يكديگر شبيه است و من گمان مىكردم اين دو سوره، يكى است. پيامبر
(ص) نيز درگذشت و بيان نكرد كه برائت دنباله سوره انفال است. از اين جهت من آن دو
را به هم پيوستم و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را بين آن
دو ننوشتم و آن را در شمار هفت سوره بزرگ قرار دادم.[4]
اين
امر بر اجتهاد صحابه در ترتيب مصحف دلالت دارد. عثمان مىدانست كه گاهى آيههايى
از يك سوره، بعدا نازل مىشد و پيامبر (ص) امر مىكرد كه آنها را در محل خودش ثبت
كنند. عثمان گمان كرد كه به مناسبت وجود تشابه بين سياق كلى سوره برائت و سوره
انفال، سوره برائت دنباله سوره انفال است.[5]
اين تشابه در سياق، از اين
[5] . روايتى كه عياشى در جلد دوم، صفحه 73 تفسير خود
نقل كرده، حاكى است كه انفال و برائت يك سوره است. در اين مورد بين علماء اختلاف
است( رجوع كنيد به: تفسير طبرسى؛ ج 5، ص 2) ولى عياشى ترجيح مىدهد كه يك سوره به
حساب آيد؛ زيرا پايان هر سوره با« بسم الله ...» كه آغاز سوره ديگرى است، معلوم
مىشد( تفسير عياشى؛ ج 1، ص 19).
نام کتاب : تاريخ قرآن نویسنده : معرفت، محمد هادى جلد : 1 صفحه : 113