امور گذشته نيست. به تعبير نيكولا دو كوز 5 اين بازگشتى در مرحله بالاتر از مرحله قبل است، درست مانند حركتى حلزونى شكل. 6 اين خود نشان خوبى از رشد و توسعه فهم انسانى است، اما نه رشد و توسعه در قالب و شكل تك روايتى كه مدرنيست‌ها با ملاك قرار دادن عقلانيت اقتصادى غرب در نظر داشته‌اند.

برپايه نظريه ماكس وبر نويسنده آلمانى، فرآيند گسترش عقلانيت ابزارى از ويژگى‌هاى تكامل غربى است، به اين معنا كه ريشه‌هاى تكامل غربى را بايد در يهوديت باستان و تنه آن را در پروتستانتيسم و سرمايه‌دارى روبه‌رشد اروپا جست. 7 هرچند برخى از متفكران يهودى اساس اين اخلاق سرمايه‌دارى را از يهوديت آغاز شده مى‌دانند، 8 مفاهيمى چون عقلانيت و عقلانى شدن در كانون اين فرآيند قرار دارند. رشد عقلانيت در اين چارچوب به دليل توان‌مندى فزاينده انسان بوده كه تمامى جوانب حيات را محاسبه و نظارت مى‌كند. نقش دين در اين الگو، وسيله‌سازى براى توسعه و رشد مادى است. بنابر اعتقاد پسامدرن‌ها، هرچند دين در عصر مدرن در يكى از اساسى‌ترين جلوه‌هاى خود حتى موتور اقتصاد اروپا و اسباب عقلانيت ابزارى او شد، محصور كردن كاركرد آن در اين قالب، باز به همان منطق كلان‌نگرى باز مى‌گردد كه اگر نگوييم درست نيست، ناگزير آن را كامل هم مى‌توانيم خواند. از سوى ديگر، هرچند نيچه پدر انديشه پسامدرن در برخى مباحث چون نوسان حق و باطل و حوزه قدرت و معنويت قلمداد شده و برطبق منطق او خدا مرده است، اكنون خدايان به صورت تناقض‌آلودى در اين انديشه رسميت مى‌يابند.

در عصر فرامدرن يا پسامدرن بيش از هرزمان ديگرى عرفان‌ 9 و تصوف و يا به تعبيرى بسيار امروزى «بازار دين» 10 و «سرمايه مذهبى» 11 رونق يافته است. اين مفاهيم نيز هم‌چون خود مفهوم پسامدرن يا پست مدرنيسم هنوز در حال صيرورت و شدن هستند، به اين معنا كه هم‌چون دوره گذار مدرنيسم به پسامدرنيسم هنوز استوارى معنايى نيافته‌اند. تنها مى‌دانند كه چه نيستند، اما اين‌كه به كجا مى‌روند و چيستند، مشخص نيست. با توجه به اين منطق است كه مافسولى، جامعه‌شناس پست‌مدرن فرانسه معتقد است كه اين دوره نه دوره‌