ازبكستان‌اند. در ازبكستان، تاجيكستان، قرقيزستان و قزاقستان با حزب التحرير مقابله شده است. اين حزب معتقد است كه جامعه نيازمند تهذيب اخلاقى است كه با رجوع كامل به ارزش‌هاى اسلامى، در چارچوب يك دولت اسلامى قابل تحقق است. مركز عمده حزب التحرير دره فرغانه است.

در ازبكستان جنبش اسلامى ازبكستان، حزب عدالت اسلامى و حزب دموكراتيك اسلامى نسبتا فعال‌اند؛ اما همه آنها غير قانونى هستند.

قزاقستان و قرقيزستان، بيشتر تحت‌تأثير مناطق جنوبى خود در مرز تاجيكستان و ازبكستان بوده، تنها حزب فعال اسلامى قرقيزستان حزب آلاش با گرايش‌هاى تركى است كه فعاليتش ممنوع است.

در تركمنستان فعاليت گروه‌هاى اسلامى مختص منطقه خوارزم است؛ اما محدوديت‌هاى شديد و ويژگى‌هاى قومى- فرهنگى تركمن‌ها، فضاى زيادى براى اسلام‌گرايان ايجاد نكرده‌است.

در تاجيكستان دو حزب عمده احياى اسلامى و نهضت اسلامى فعاليت داشته‌اند كه دومى پس از جنگ داخلى، در چارچوب قانون اساسى به رقابت پرداخته است.

5. در قفقاز، چه قفقاز تحت حاكميت روسيه، يعنى جمهورى‌هاى مسلمان‌نشين اين كشور مانند چچن، داغستان، بالكاريا و اوستياى شمالى- كه در مبارزه با روس‌ها سابقه‌اى طولانى داشته‌اند[1]- و چه قفقاز جنوبى، يعنى جمهورى آذربايجان، انقلاب اسلامى بازتاب داشت كه در جمهورى آذربايجان، اين حركت در حزب اسلامى جمهورى آذربايجان تجلى يافت. مقاومت‌هاى مردمى كنونى (1390 ش) در اين كشور مقابل الزامى شدن كشف حجاب در مدارس، دانشگاه‌ها و غيره نيز حاكى از چنين تأثيرى است.

6. در كشور نفت‌خيز نيجريه در غرب قاره آفريقا، انقلاب اسلامى توانسته است يك تغيير فرهنگى بزرگ ايجاد نمايد؛ ازجمله گرايش ميليونى مردم اين كشور به مذهب شيعه كه‌

[1]. گامر و ديگران، باروى شمال قفقاز؛ دو قرن مبارزه مسلمانان قفقاز، صفحات مختلف.