مانند نت موسيقى «آوانگار» است. هرچه را مى‌نويسد، همان را مى‌خواند و هرچه را مى‌شنود همان را مى‌نويسد. (زبان دوم، ص 14؛ لغت‌نامه دهخدا، ج 2، ص 1746).

______________________________
(6). «جامعه ملل» تشكيلاتى بود كه نطفه آن در كنفرانس ورساى منعقد شد، كنفرانسى كه توسط فاتحين جنگ اول جهانى تشكيل شد و رهبران آمريكا، فرانسه و انگلستان رياست آن را بر عهده داشتند. «جامعه ملل» در حقيقت 25 فصل از متن «پيمان ورساى» را تشكيل مى‌داد. اين بخش از عهدنامه كه در 28 ژوئن 1919 به امضاى 29 كشور مؤسس جامعه ملل رسيد «ميثاق جامعه ملل» نام داشت. اين ميثاق 6 ماه بعد يعنى از 10 ژانويه 1920 كه ژنو به عنوان مقر جامعه ملل انتخاب شد، قدرت اجرايى يافت.

در تنظيم مفاد ميثاق جامعه ملل بسيارى از اصول و قواعد و تجربيات سودمند و مفيد در روابط بين المللى مورد تأييد قرار گرفت. از جمله اصول و قواعد حقوق، ضرورت تشكيل كنفرانس‌هاى بين المللى به عنوان بهترين راه‌حل اختلافات، لزوم همكارى و تعاون بين كشورها و توسعه مبادلات بازرگانى و فرهنگى و سياسى و غيره ميان دولت‌هاى جهان را مى‌توان نام برد كه در متن ميثاق جامعه ملل بر آنها تأكيد شده بود.

اداره امور جامعه ملل بر عهده شورايى محول شد كه تحت نفوذ و تسلط مطلق قدرت‌هاى فاتح جنگ بود و مجمعى مركب از نمايندگان كليه كشورها كه به‌طور مساوى نماينده اعزام مى‌داشتند، در اداره امور آن دخالت داشتند.

اعضاى اصلى جامعه ملل عبارت بودند از دولت‌هايى كه اسامى آنان در ميثاق ذكر شده و معاهده صلح ورساى را امضا كرده بودند، و كشورهاى دعوت شده براى عضويت كه در ضميمه ميثاق نام آنها ذكر شده بود. قبول شدن كشورهاى ديگر منوط به قبول تعهدات ميثاق و جلب دو سوم آراء مجمع عمومى شده بود. خروج از جامعه ملل نيز از طريق اطلاع قبلى و گذشت 2 سال از تاريخ امضا ميثاق امكانپذير بود.

ويلسون نيرومندترين چهره كنفرانس صلح پاريس كه طرح تشكيل جامعه ملل و پيمان ورساى براساس پيشنهاد وى تنظيم شده بود در مراجعت به آمريكا با مخالفت شديد كنگره كه اكثريت سناتورها و نمايندگان آن را اعضاى حزب مخالف وى (حزب جمهوريخواه) تشكيل داده بودند، مواجه گرديد و پيمان صلح ورساى و طرح تشكيل «جامعه ملل» كه ويلسون مبتكر آن بود، به تصويب كنگره نرسيد. ويلسون براى وادار ساختن كنگره به تجديدنظر در اين تصميم و حضور آمريكا در جامعه ملل، دست به مبارزه تبليغاتى وسيعى زد و به مسافرت و ايراد سخنرانى در شهرهاى بزرگ آمريكا پرداخت ولى اين تلاش‌ها نتيجه‌اى نداد.

يكى از دلايل عمده‌اى كه سبب شد ويلسون نتواند حمايت كنگره آمريكا را نسبت به پيمان ورساى به دست آورد، همانگونه كه گفته شد، رفتار سياسى حزبى نامبرده بوده است.

وى در انتخابات نوامبر 1918 تأكيد كرده بود كه آمريكا به يك كنگره دموكرات نياز دارد. وى مدعى شده بود جامعه آمريكا از عملكرد جمهوريخواهان كه 4 دوره متوالى قدرت را در اختيار داشته‌اند، خسته شده است. ويلسون هيچ‌يك از اعضاى جمهوريخواه سنا يا كنگره را براى همراهى هيئت آمريكا در كنفرانس ورساى دعوت نكرد.

دليل ديگر شكست ويلسون در جلب حمايت كنگره نسبت به تأسيس جامعه ملل اعتراضى بود كه جمهوريخواهان به يكى از بندهاى ميثاق جامعه ملل موسوم به «ماده دهم» داشتند. براساس اين ماده «اعضاى جامعه ملل متعهد مى‌شدند در برابر هرنوع تجاوز خارجى به مقاومت پرداخته و تماميت ارضى و استقلال سياسى كشورهاى عضو را محترم شمارند.»

جمهوريخواهان معتقد بودند اين اصل نه تنها دست آمريكا را در فعاليت‌هاى بين المللى مى‌بندد بلكه بسيارى از معاهدات برون‌مرزى كه متضمن سلطه سياسى و امنيتى آمريكا بر نقاط مختلف جهان مى‌باشد را نيز به زير سؤال مى‌برد. بعضى ديگر از رهبران حزب دموكرات كه حامى مشى انزواطلبى سياستمداران آن دوران بودند، اعتقاد داشتند كه تضمين دولت آمريكا مبنى بر حفظ حق حاكميت ملى كشورهاى جهان كه به صورت‌بندى از مفاد ميثاق جامعه ملل درآمده است تخطى از اين اصل قديمى خارجى آمريكا مبنى بر در پيش گرفتن سياست انزواطلبى محسوب مى‌گردد و در صورت وقوع هر جنگ منطقه‌اى پاى آمريكا نيز به آن كشيده مى‌شود.

ويلسون كه سياستمداران آمريكايى را مخالف تلاش‌هاى خود مى‌ديد، بر آن شد كه مستقيما نظرات خود را با مردم آمريكا در ميان بگذارد. ازاين‌رو به رغم وضع نامساعد جسمانى، سفرى طولانى را در سراسر آمريكا آغاز نمود و در 26 سخنرانى طولانى شركت كرد.

مخالفت‌هاى كنگره و سنا اگرچه در اصل ريشه در رقابت‌هاى حزبى داشته ولى به‌هرحال، آنقدر كوبنده و نافذ بود كه باعث شد سناى آمريكا در اجلاس مورخه 19 نوامبر 1919 خود با 55 رأى مخالف در برابر 39 رأى موافق، پيمان ورساى را مردود بشمارد.

در اين ميان سناتور جمهوريخواه «هنرى كابوت لاج» از ايالات «ماساچوست» بيشترين نقش را در هدايت سناتورها به مخالفت با جامعه ملل ايفا كرد. بدين‌ترتيب آمريكائيان صلح ورساى را رد كردند و در سال 1921 خود پيمان جداگانه‌اى با آلمان منعقد نمودند.

در نتيجه جامعه ملل كه از دل پيمان ورساى بيرون آمد جلسه افتتاحيه خود را در دهم ژانويه 1920 در پاريس و اولين جلسه كارى خود را در 16 همان ماه، بدون حضور هيئت نمايندگى آمريكا تشكيل داد.

رفتار سنا به حدى فكر ويلسون را به خود مشغول كرده بود كه وى از شدت نگرانى در روز 26 سپتامبر 1919 دچار حمله قلبى شد و بقيه عمر خود را غالبا در بستر بيمارى به سر برد. ويلسون سرانجام در سوم فوريه 1924 در سن 65 سالگى درگذشت.

جامعه ملل رسما 25 سال برقرار بود ولى 5 سال آخر آن‌كه مقارن سال‌هاى جنگ جهانى دوم بود، كاملا خنثى بود و علاوه بر اين در دهه دوم عمر خود نيز غالبا با جنگ‌ها و تجاوزات خونبار دولت‌هاى مقتدر و يا اعلام خروج آنان از اين مجمع درگير بود.

در تاريخ 1937 و 1938 تعداد اعضاى جامعه ملل به 60 كشور يعنى بالاترين حد در دوران حياتش بالغ گشت. جامعه ملل بيشتر شكل جامعه كشورهاى فاتح را داشت و طبعا بيشتر حافظ منافع آنان بود.»

(7). تلگراف سفارت ايران در برن به وزارت خارجه، 20/ 9/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1300، ك 27، پ 1، ص 29.

(8). تلگراف ويلسون از كرمانشاه به تهران، 20/ 9/ 1300، اسناد وزارت خارجه، س 1300، ك 10، پ 4.

(9). گزارش‌هاى كنسولگرى انگليس در مشهد، ص 183.