شكل‌گيرى نهضت تحريم تنباكوست.[1]

ب) نهضت تنباكو

نهضت تنباكو را مى‌توان يكى از گام‌هاى مهم در روند شكل‌گيرى و تكامل الگوى پيشرفت و تعالى دانست كه نفى سلطه بيگانگان را درپى داشت. در سومين سفر ناصرالدين‌شاه به خارج از كشور (1268 ش)، با تلاش‌هاى امين‌السطان و ملكم‌خان، برخى امتيازات به بيگانگان اعطا شد كه ازجمله آنها واگذارى انحصارى خريدوفروش و تهيه توتون و تنباكو در داخل و خارج ايران به مدت پنجاه سال به يك شركت انگليسى بود. مخالفت‌هاى بسيارى در واكنش به اين قرارداد صورت گرفت: در تهران حاج ميرزاحسن آشتيانى و در عتبات مقدسه عراق نيز حاج ميرزاحسن شيرازى زعامت و رهبرى مردم در مخالفت با اين امتياز را برعهده گرفتند. سرانجام با صدور فتواى تحريم تنباكو ازسوى ميرزاى شيرازى، حكومت در سال 1270 شمسى امتياز يادشده را لغو كرد و شركت دخانيات شاهنشاهى را برچيد.

نهضت تنباكو بيش از ديگر جريان‌هاى سياسى و مذهبى نقش بيدارگرانه داشته و در تكامل الگوى تعالى نقش مؤثرى ايفا نموده است. اين اهميت به دلايل گوناگونى بود؛ مانند گستره جغرافيايى، وحدت در حركت، نفوذ مرجعيت شيعه، غياب روشنفكران در جريان نهضت، گسترش شبكه اطلاع‌رسانى در ميان نهاد مذهبى و نيز پيروزى جريان سياسى- مذهبى بر استبداد داخلى و استعمار خارجى. اين واقعه ضداستبدادى و ضداستعمارى، بر روند تكاملى بيدارى اسلامى و تعالى‌طلبى آثار بسيارى برجاى نهاد.[2] بى‌ترديد نهضت تنباكو كه نخستين رودررويى در برابر استبداد بود، زمينه را براى جنبش‌هاى ديگر نظير نهضت عدالت‌خانه فراهم نمود.

ج) از جنبش عدالت‌خانه تا نهضت مشروطيت‌

با گذشت زمان، بيدارى اسلامى ابعاد مختلفى يافت و الگوى پيشرفت و تعالى روند تكاملى‌

[1]. بهشتى‌سرشت، نقش علما در سياست از مشروطه تا انقراض قاجاريه، ص 81- 77.

[2]. ولايتى، پويايى فرهنگ و تمدن اسلامى، ج 4، ص 225.