بالاترى انتقال مى‌دهد. اين سير تا كسب معرفت مطلق ادامه مى‌يابد.

به همين دليل، از نظر هگل، تاريخ جهان از جهتى، چيزى جز تاريخ پيشرفت مداوم آگاهى از آزادى نيست؛ زيرا پيشرفت آگاهى با پيشرفت مرحله به مرحله تكامل جامعه بشرى همراه و همزاد است. در رابطه با بحث‌هاى هگل، مى‌توان به مؤلفه‌هاى ذيل اشاره كرد:

3- 1. روح يا ذهن‌

«روح» اصلى متافيزيكى است كه تاريخ انسان و آگاهى انسان را به يكديگر ربط مى‌دهد و به‌معناى غيردينى، همان ذهن جمعى بشريت است. دولت در انديشه هگل جزئى از پويش تكاملى روح است و بدين‌سان، معنا و اهميتى سخت ارزش‌گذارانه و نيز تاريخى دارد. به زبان هگل: «دولت اراده الهى است؛ يعنى اينكه روح حاضر در روى زمين است كه خود را معلوم مى‌كند».[1] اين ذهن كلّى حالّ و مندرج در جهان است و در اذهان فردى، از وجود خود، در جهان و رشد و تكامل خويش در طى تاريخ، آگاه مى‌شود. بدين معنا فيلسوف خود مثال و مصداقى از خودآگاهى اين ذهن كلّى است ....

3- 2. آزادى و دولت‌

به گفته هگل، روح در اجتماعات [مركّب از] اذهان متناهى عقلانى متحقّق مى‌شود.

دولت، والاترين نوع اجتماعى است كه در آن روح متحقّق مى‌گردد و روح ضرورتا متحقّق مى‌شود. روح ذاتا آزاد است. از آنجا كه انسان به‌عنوان موجودى عاقل و خودآگاه، قادر به انتخاب آگاهانه است؛ بنابراين آزادى را داراى والاترين ارزش مى‌داند و او اين آزادى را، تنها در دولت مى‌تواند به دست آورد. انسان‌ها تنها به‌عنوان اعضاى اجتماع و موجودات متعلّق به نظمى اخلاقى و سياسى، توانايى تصوّر آزادى و آرزوى آن‌را به دست مى‌آورند. انسان‌ها به وسيله فعاليت‌هاى خود، محيط اجتماعى خويش را ايجاد مى‌كنند و در فرآيند اين كار، خود را متحوّل ساخته، موجوداتى عاقل‌

[1]. ر. ك: اندرو وينسنت، پيشين، ص 184 و 185؛ كمال پولادى، پيشين، ص 144.