استوپه

اِستوپه \ [e]stupa(ā)\ (در سنسکریت به معنی تپه/ پشته)، بنا‌یی مقدس در دین بودایی برای جای‌دادن یادگارهای بودا و برخی وجود‌های مقدس. مقصود از «یادگار» (در سنسکریت و پالی: دهاتو) هر اثر باقی‌مانده از بوداست، که خواه از نظر جسمانی، خواه از نظر معنوی، به او مرتبط باشد (از دندان بودا گرفته تا کاسۀ او، یا تکه‌ای از ردایش، یا بخشی از درختی که در زیر آن به اشراق رسید). «یادگار» ممکن است به دیگر شخصیتهای مقدس بودایی نیز مربوط باشد. مفهوم «یادگار» بعداً گسترش یافت و متون مقدس را نیز دربر گرفت. استوپه یادبودی از شخصیت بودا هم هست و اشراق نهایی او (پَری نیروانه \ pari-nirvāna\ ) را نمادینه می‌کند؛ استوپه در دین جَینی نیز کاربردهایی مشابه دارد.

در دین بودایی، سه گونه بنای مقدس یا یادمان وجود دارد: استوپه، چَیتیه \ čaytya\ (معبدی که یک استوپه یا نقشی از بودا را در خود دارد و بدان‌وسیله تقدس یافته است) و ویهاره \ vihāra\ که صومعه یا محل اقامت راهبان است. اما استوپه بارزترین صورت معماری بودایی است و قدمتش به پیش از دیگر بنا‌های مقدس این دین می‌رسد، به‌گونه‌ای که بسیاری از مهم‌ترین بنا‌های جهان بودایی استوپه هستند و استوپه‌ها در هرجا که این دین حضور دارد، یافت می‌شوند. برخی نمونه‌های شاخص استوپه عبارت‌اند از داگوبۀ تهوپارامه (244ق‌م) در سری‌لانکا، بُرُبودور (سدۀ 8 یا 9م) در جاوه، و مینگالازِدی (1274م) در برمه. در سراسر آسیای شرقی، استوپه‌ها و پاگودا‌های بسیار کوچک، به‌منزلۀ جایگاه نذور، نیز وجود دارد.
کهن‌ترین استوپه‌ها احتمالاً پشته‌هایی بودند توپُر که بر بقایای مادّی بودا بنا می‌شدند. به‌نظر می‌رسد که شکل نیمکرۀ استوپه از گورپشته‌های پیش‌بودایی در هندوستان گرفته شده باشد و بنابراین، ظاهراً ریشه در سنت معماری تدفین پیش از بودا دارد. قدیمی‌ترین نمونه‌های این پشته‌ها، پشته‌هایی بزرگ متعلق به 700ق‌م هستند که آرامگاههای اعضای خاندان سلطنتی بوده، و در شمال‌شرقی هندوستان یافت شده‌اند.
شاه آشوکا (اَشوکه \ ašoka\ ) نخستین کسی بود که ساختن استوپه‌ها را ترغیب، و بنابر روایات، خود وی 000‘84 استوپه برپا کرد؛ به هر روی، در دوران فرمانروایی این امپراتورِ حامی دین بودایی (ح 270 تا 230ق‌م)، معماری استوپه کمال یافت.
کهن‌ترین بنا‌هایی که می‌توان به‌درستی آنها را استوپه نامید، استوپۀ بهرهوت (سدۀ نخست ق‌م) و استوپۀ بزرگ سانچی (هر دو در هندوستان) هستند. استوپۀ بزرگ سانچی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین استوپه‌هاست و شهرتی ویژه دارد. ساخت آن در زمان آشوکا (ح 250ق‌م) آغاز شد و تا سدۀ یکم ق‌م ادامه یافت. عناصر معماری این استوپه، به‌عنوان نمونه‌ای از کهن‌ترین استوپه‌ها، عبارت‌اند از: گنبد (اَنده \ anda\ به معنی «تخمه»، یا گربهه \ garbha\ به معنی «زهدان»)، که شکلی نیمکره دارد؛ پایه‌ای که گنبد بر آن واقع است و با پله‌هایی در چهار طرف، زائران را به سمت بالا هدایت می‌کند؛ نرده‌هایی که بر بالا و گرداگرد گنبد قرار گرفته‌اند؛ چتر (چتره \ čatra\ ) بر فراز گنبد، که در اصل، نماد قدرت پادشاهی بود و سپس نماد بودا شد؛ و سرانجام، نرده‌ای سنگی با چهار دروازه در چهار جهت اصلی، که پیرامون استوپه کشیده شده است. گنبد در استوپه‌های نخستین معمولاً از آجر یا سنگ ساخته می‌شد و ممکن بود آن را گچ‌اندود، رنگ، یا زراندود کنند. گنبد اصلی‌ترین عنصر در ساختمان استوپه‌ها بود و بقیۀ اجزا دلخواه بودند.
با گسترش دین بودایی در جنوب آسیا، استوپه‌ها از نظر معماری تکامل یافتند و به بناهایی برج‌مانند و تراس‌دار تبدیل شدند. پایه یا سکوی استوپه که در آغاز مدوّر بود، به‌تدریج مستطیلی، چلیپایی یا ستاره‌شکل شد. گنبد اهمیت پیشین خود را از دست داد و به‌جای آن بر شمار چترها افزوده شد. پایه و نرده‌ها با نقش‌برجسته‌های فراوانی آذین شدند، که رویدادهای زندگیهای پیشین بودا (جاتکه‌ها) و شخصیتهای نامدار اساطیری را به تصویر می‌کشیدند. اندیشۀ نهفته در طرح هنری استوپه در سراسر جهان بودایی گسترش یافت و به یادمانهایی با جلو‌ه‌های متفاوت بدل شد: چهار‌گوش یا پلکانی (در سری‌لانکا و تایلند)، به‌شکل برج با چند اشکوب (در چین، ویتنام، کره و ژاپن)، به‌شکل ناقوس (در برمه، تایلند، کامبوج، اندونزی، و سری‌لانکا)، یا پیازی‌شکل (در چین و مغولستان). در سری‌لانکا به‌جای واژۀ استوپه از راگُبه \ rāgoba\ یا داگَبه \ dāgaba\ استفاده می‌شود و در شرق آسیا استوپه عملاً جای خود را به پاگودا (ه‌ م) داد.
در تحول دین بودایی و ترفیع جایگاه بودا، وی به یک بهَگَوَت («خداوندگار») مبدل شد که نجات مؤمنان را بر عهده می‌گیرد؛ این امر عملاً به پرستش بودا (بودهه پوجا) انجامید و در این پرستش، استوپه برای زائران اهمیت ویژه یافت. از دیرباز تاکنون، زائران از راههای دور برای طواف استوپه‌ها می‌آیند و گُل و عود به پروردگار خویش نثار، یا نذرهای خود را تقدیم می‌کنند تا قلبی مطمئن بیابند و از زندگی بعدیِ بهتر، آسوده‌خاطر شوند. در آغاز ساخت استوپه‌ها، آنها مورد تکریم و تعظیم خودبه‌خودی مؤمنان بودند، ولی به‌تدریج اعمال مربوط به آنها صورت رسمی به‌خود گرفت. کیش بودا و تقدیس او حول کانون استوپه‌ها شکل گرفت، ولی این امر را می‌توان به خود بودا نیز نسبت داد: بنابر منبعی معتبر (مَهاپَری‌نیبّانه سوتَّنته)، هنگامی که بودا به پایان زندگی نزدیک می‌شد، جزئیات رفتار با کالبدش پس از مرگ را به مریدان غیرراهب خود رهنمون شد. بنابر تعلیمات وی، کالبدش می‌بایست سوزانده، و خاکستر و بقایای آن در استوپه‌ای جای داده شود.
استوپه بیش از مخزنی برای حفظ بقایای بوداست. استوپه‌ها دارای معنای نمادین‌اند: هم معرف شخصیت بودا و هم نمایانگر تعالی طبیعت و ذات بودایند. زائران در این بنا‌ها، به‌ویژه در استوپه‌های بزرگ‌تر، با دریافتهای کیهان‌شناختی، همچون تجسم تخمۀ کیهانی یا انده، نیز روبه‌رو خواهند بود. حتى به‌نظر برخی از دانشوران، می‌توان در استوپه و نقشی دینی که به‌ویژه برای مؤمنان غیرراهب بودایی دارد، خاستگاههای آیین بودایی مَهایانه را یافت.
به‌جز بوداییان، جَینیها نیز به ساخت استوپه پرداخته‌اند، ولی نمونه‌های کمی از این استوپه‌ها برجای مانده است و ازآن‌میان، بقایای کَنکالی‌تیلا در مَتهورا در ایالت اوتارپرادِش (اوتَرپرَدِش) هندوستان مهم‌تر از نمونه‌های دیگر است.

مآخذ

CE, 6th edition;
DA;
EA, 2006 (under «Stūpa», »Temple», «India, 13»);
EB, 1986, 1989 (under «Buddhism», «Central Asian Arts», «South Asian Arts»);
Encyclopedia International, Grolier Inc., New York etc., 1974;
GSE ;
ME, 2005.
بخشهای ادیان، اساطیر و عرفان؛
هنر و معماری جهان