آرتسرونی

آرْتْسْرونی [ārtsrūnī]، خاندانی از نجبای ارمنی که موطن اصلی آنها ناحیۀ آغباک بود. به نوشتۀ موسى خورنی، جد آرتسرونیها سناسر، فرزند سِناخریب، پادشاه آشور (705-680ق‌م) بود که پس از کشتن پدر همراه برادرش آدرامِلیک در کوهستانهای سیم در ساسون پناه گرفت. بر طبق الواح آشوری، آرتسرونیها خاندانی از طایفۀ آرتسرونیونی بودند و در مشرق دریاچۀ وان می‌زیستند و بعدها در ناحیۀ آقباک ساکن شدند. آرتسرونیها در زمان حکومت دولتهای آرتاشِسیان و اشکانیان (در ارمنستان) نقش سیاسی ـ نظامی مهمی داشتند. خاندان ماردپتونی رقیب آرتسرونیها محسوب می‌شد. مشارکت اشکانیان و ماردپتونیها و مبارزات آنها برضد خاندان آرتسرونی و همچنین همسایگی آرتسرونیها با دولت ایران باعث اتخاذ سیاست غیرمتمرکز و ایرانی‌گرایی آنها در سدۀ 4م به رهبری مِهروژان شد.
آرتسرونیها همواره سعی داشتند با کمک ساسانیان مقامهای مهمی در ارمنستان کسب کنند، اما هرگز به آرزوی خود نرسیدند.
پس از سقوط دولت اشکانی ارمنستان، دربار ایران به تهدید خاندانهای آرتسرونی و ماردپتونی پرداخت. درنتیجه این دو خاندان خصومت و ضدیت با یکدیگر را کنار گذاشتند و به زیان دولت ایران با هم متحد شدند. این اتحاد که با برتری آرتسرونیها همراه بود، باعث قدرتمند شدن آنان گشت.
نقش آرتسرونیها به‌خصوص در دوران عربها بر ارمنستان افزایش یافت، به‌ویژه آنکه آنها رهبری مبارزات مردمی را در واسپوراکان برضد عربها برعهده داشتند. اگرچه در اوایل سدۀ ۸م، عربها ضربۀ سنگینی بر آرتسرونیها وارد آوردند، در اواسط همان قرن آنان موفق شدند خاندان باگراتونی را از واسپوراکان بیرون رانده، خود بر آنجا حاکم شوند.
آرتسرونیها در شورشهای مردمی 774-775م/157- 158ق برضد عربها شرکت داشتند. پس از این شورشها آنها املاک و داراییهای خاندانهای رِشتونی، آماتونی و جز آنها را تصاحب کردند. در 851م/237ق آرتسرونیها همراهِ باگراتونیها برضد عربها به شورش برخاستند. در این زمان خاندان آرتسرونی به بیش از 110 شاخه تقسیم شده بود.
به دنبال حملات ترکان سلجوقی و فشارهای دولت بیزانس، آرتسرونیها در 1021م/412ق به هایک کوچک مهاجرت، و در آنجا حکومتی ملوک‌الطوایفی که مرکز آن شهر سباستیا بود، تأسیس کردند. آرتسرونیها تا 1080م در این منطقه حکومت می‌کردند. زمانی که واسپوراکان به تسلط بیزانس درآمد و برای همیشه مورد تاخت و تاز اقوام بیگانه قرار گرفت، گروهی از آرتسرونیها به کیلیکیه مهاجرت کردند و در زمان حکومت ترکان سلجوقی و مغولها در واسپوراکان (در وان و قلعۀ آمیوک) و اطراف آن اقامت گزیدند.
روحانیانی که با آرتسرونیها خویشاوندی داشتند، از 1113م به صورت موروثی به مقام جاثلیقی در حوزۀ آقتامار نایل شدند و ادارۀ امور سیاسی ـ دینی را هم‌زمان برعهده داشتند.
شاخه‌ای از آرتسرونیها در آنی مستقر شدند. از این شاخه می‌توان به آرتسرونیهای ماهکانابرد اشاره کرد که در نیمۀ سدۀ 12م در بخش کایان اقامت گزیدند و نقش مهمی در دربار ارمنستان و گرجستان ایفا کردند. (199)