آرکئوپتریکس

آرْکِئوپْتِریکْس [ārkeʾopterīks]، جانور منقرض شده‌ای با ویژگیهای پرندگان و خزندگان که در اواخر دورۀ ژوراسیک (این دوره 208 میلیون سال پیش‌آغاز شد و64 میلیون سال طول کشید) می‌زیسته است. نمونه‌های سنگواره‌ای شناخته شده‌اش در سازندهای آهکی زُلِنهوفِن در باواریا به دست آمده است؛ این سازندهای آهکی بسیار دانه‌ریز دورۀ ژوراسیک در محیط دریایی کم‌عمق گرمسیری و احتمالاً در مردابی مرجانی تشکیل شده است که لجنهای پرآهک به‌تدریج در آن انباشته شده، و این امکان را فراهم آورده است که مادۀ سنگواره‌ای بسیار خوب حفظ شود.

آرکئوپتریکس ظاهر خزندگان را داشته، جثه‌اش کوچک (کم و بیش به اندازۀ کلاغ)، و در بسیاری از ویژگیهای بدنی شبیه به برخی دایناسورهای دوپای کوچک بوده‌است. جمجمه‌اش مانند جمجمۀ پرندگان دارای کاسۀ سری گسترش یافته، کاسه‌های درشت چشم و منقار پیش آمده بوده است. برخلاف پرندگان امروزی، آرکئوپتریکس دارای دندانهای کاملاً رشد کرده بوده، سرش بر فراز گردنی دراز، نازک و احتمالاً بسیار نرم و قابل انعطاف قرار داشته، و ستون مهره‌هایش دارای شکلی ساده بوده است. این جانور دم دراز رشدیافته‌ای داشته که شبیه دم دایناسورهای کوچک بوده، ولی در هر طرفش یک ردیف پر داشته است. پاهای عقب در انتها به 3 ناخن ختم می‌شده، و شبیه پنجۀ پرندگان بوده است. پاهای جلو، بسیاری از ویژگیهای خزندگان ابتدایی را حفظ کرده، و کاملاً به صورت بال درنیامده بوده است.
شاید آرکئوپتریکس قادر به پرواز بوده، ولی اگر هم می‌پریده، بی‌شک پروازش چندان ماهرانه نبوده است. جناغ سینه که در پرندگان امروزی دیده می‌شود و اتصال ماهیچه‌های پرواز را ممکن می‌سازد، در آرکئوپتریکس چندان رشد نکرده بود؛ این خود دلیلی است بر ناتوانی جانور در پرواز پیوسته. بیشتر به سبب وجود پرهای رشدیافته‌ای شبیه‌پرهای پرندگان‌امروزی است که برخی‌دانشمندان‌آرکئوپتریکس را درشمار پرندگان می‌آورند، نه خزندگان. ویژگی‌عایق‌کنندگی عالی پرهای آرکئوپتریکس نیز حاکی‌از آن است که این جانور احتمالاً خونگرم بوده است. (100)