اراک، قالی

اَراک، قالی [qālī-ye arāk]، یکی از انواع مهم قالی ایرانی. سابقۀ تاریخی قالی‌بافی اراک به طور دقیق روشن نیست. اما در دسترس نبودن مدارک تاریخی، دلیلی بر نبودن سابقۀ قالی‌بافی در اراک نیست و علاوه بر این، اراک در یکی دوسدۀ اخیر از مناطق بسیار مهم قالی بافی به شمار آمده است (ژوله، 190؛ صوراسرافیل، 8 ، 15؛ دانشگر، 50). ناصرالدین شاه قاجار نیز به تجارت و کیفیت خوب قالی اراک اشاره کرده است (ص 193). در دورۀ متأخر، تولیدات اراک معمولاً از لحاظ کیفی در سطحی متوسط است، در حالی که حدود یک قرن قبل مرغوب بوده است (آذرپاد، 279؛ صوراسرافیل، 26، 28).
در حدود سال 1300ق/1883م شرکت انگلیسی زیگلر در اراک شعبه‌ای برای تولید و فروش قالی تأسیس کرد (ادواردز، 135-136؛ بلر، 482) که در طرح و رنگ قالیها تغییراتی داد تا بازار آن را در اروپا رونق بخشد (نک‌ : فورد، 92؛ بلر، 483؛ آذرپاد، همانجا؛ صوراسرافیل، 28)؛ بدین منظور، طرحی را به کار می‌برد که در سطح قالی تکرار می‌شد. شرکت زیگلر تحویل الیاف حاضرِ رنگ کرده به بافندگان را باب کرد و از رنگهای اروپایی و بومی بهره برد. دیگر شرکتهای خارجی نیز که پس از این شرکت در اراک به فعالیت پرداختند، نقوش غیرسنتی سفارش دادند (ادواردز، 136؛ آذرپاد، بلر، همانجاها).
بسیاری از مراکز قالی بافی اراک متعلق به روستاهایی چون ساروق بوده که قالیهای بسیار بادوام آن در سطح جهانی نزد اهل فن شهرت یافته است (ژوله، همانجا؛ دانشگر، 51).
مهم‌ترین طرحهای قالی اراک عبارتند از مرغ و ماهی، بته میری، مستوفی، ماهی در هم، گل حنا، جغرافیا، زیرخاکی، گلدانی، دسته‌گلی و تک بته. امروزه اغلب رنگهایی که برای قالیها به کار می‌رود، شیمیایی است. رنگ کرم استخوانی و دوغی (قرمز روشن) در متن و سبز زیبای بندهای پیچ در پیچ قالیهای قدیم فراهان، از شناسه‌های مهم قالیچه‌های آن است (ژوله، 190-191). قالی ساروق ریزباف، قالی فراهان متوسط، و قالی مشک‌آباد درشت باف است. در سرابند و کمره و جاهای دیگر نیز قالیهایی بافته می‌شده که اهمیتی کمتر از موارد یاد شده داشته است (دانشگر، 50؛ نک‌ : ادواردز، 139). پشم و پنبه مواد اصلی بافت قالی اراک است.

ابعاد رایج قالیهای اراک کمتر از 10 اندازه است. رج شمار حداقل 20 و حداکثر 45 است. این قالیها از نظر گره نامتقارن (فارسی باف) هستند و در موقع تهیۀ شیرازه و روکارگیری به روش فارسی چله‌کشی می‌شوند و از نوع دو پود هستند. برای بافت آنها دارهای عمودیِ ثابت به کار می‌رود. دقیقی، رفیعی، چگنی، ابطحی، گلباز، ابراهیمی و آستانه از جمله طراحان معروف قالی در اراک بوده‌اند (ژوله، 191-192).
در قرن 13ق/ 19م در قالیهای ساروق که اکنون این عنوان‌ به مرغوب‌ترین قالیهای همۀ ناحیه اطلاق می‌شود (فورد، 99؛ صوراسرافیل، 1)، طرح و نقش هراتی و گل حنایی به کار می‌بردند که بر زمینۀ پنبه‌ای بافته می‌شد. بعضی ساروقها و فراهانیهای کوچک‌تر که کیفیتی مطلوب داشتند، در همان زمان بافته شده‌اند. بعدها در کارگاههای قالیبافی ساروق از نمونه‌های تبریز با ترنجهای گلدار پیروی شد. این قالیها گرههایی متراکم‌تر بر زمینۀ پنبه و تارهای خاص داشتند. گرهها نامتقارن و پودها آبی‌رنگ بودند. در این نوع قالیها رنگ صورتیِ مألوف قالیهای اراک به کار رفته است (استون، 198؛ بلر، همانجا).
طرح ترنجی با زمینۀ دسته‌گل تا بعد از جنگ جهانی اول بسیار عمومیت داشت. قالی‌سنتی ساروق به صورت لچک ترنج بر زمینۀ آبی سیر یا نخودی بود و پرز کوتاه داشت، اما با توسعۀ تجارت جهانیِ فرش، بازار ویژگیهایی دیگر می‌طلبید: تغییری که در آن به وجود آمد، عبارت بود از نقش گل و بوته بر زمینۀ قرمز و پرز بلند که در نواحی مختلف اراک رواج یافت (استون، همانجا؛ آذرپاد، 281؛ صوراسرافیل، 28).
در دهه‌های 1300-1310ش/1920-1930م رنگهای معین انواع ساروقهای صادراتی تیره‌تر شد. اکنون طرحهای مشابه ساروق در قالیهایی که در هند، رومانی و چین بافته می‌شوند، به کار می‌رود.
قالی‌ مشک‌آباد از نظر بافت نظیر قالی هریس آذربایجان، و نسبت به آن قدری فشرده‌تر و سبک‌تر است (استون، همانجا؛ فورد، 267, 280-281؛ ادواردز،136, 139 ). جنس آن از پشم معمولی است که آن را به صورت تابیده می‌خرند. در آن رنگهای آبی، قرمز، زرد، زرد شتری، نخودی و قهوه‌ای به کار می‌رود و طرح لچک ترنج ندارد (همو، 139).
قالیهای مقبول قرن 13ق در منطقۀ فراهان نقش و طرحهایی چون هراتی، میناخانی یا گل حنایی دارند. منشأ نقشمایۀ سنتی هراتی سبک تیموری قرون 9 و 10ق است (استون، 77؛ فورد، 86, 93؛ بلر، 484). غالب قالیهای فراهان دارای گرههای نامتقارن هستند. این قالیها تار و پود‌ پنبه‌ای با پودهای صورتی یا آبی دارند و در تولید آنها رنگ گیاهی به کار می‌رود.
در قالیهای فراهان رنگ سبز بیشتر از دیگر قالیهای ایرانی به کار برده می‌شود. این سبز که زیتونی خوانده می‌شود، رنگی پایدار نیست و از بین‌ می‌رود. قالیهای کهن آبی پر رنگ فراهان در ناحیه مشک‌آباد بافته می‌شده است (استون، ادواردز، همانجاها؛ نک‌ : صوراسرافیل، 20).

مآخذ

آذرپاد، حسن و فضل الله حشمتی رضوی، فرش‌نامۀ ایران، تهران، 1372ش؛
دانشگر، احمد، فرهنگ جامع فرش ایران، تهران، 1372ش؛
ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران، 1381ش؛
صوراسرافیل، شیرین، غروب زرین‌ فرش ساروق، تهران، 1372ش؛
ناصرالدین قاجار، سفرنامۀ عتبات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛
نیز:

Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, «Islamic Art: Carpets and Flatweaves, c. 1700 and after: Iran», The Dictionary of Art, London/New York, 1988;
Edwards, A. C., The Persian Carpet, London, 1967;
Ford, P. R. J., Oriental Carpet Design, London, 1989;
Stone, P. F., The Oriental Rug Lexicon, London, 1997.
یدالله غلامی