آقاغلامحسین

آقاغلامحسین \āqā-qolām-hoseyn\، نوازندۀ چیره‌دست و ممتاز تار دربار ناصری (ح 1248- ح 1304 ق / 1832- 1887 م)، فرزند محمدرضا، و برادرزاده و برجسته‌ترین شاگرد آقاعلی‌اکبر،تارنواز بی‌نظیر دورۀ ناصری و از عملۀ طرب خاصه (مشحون، 564؛ فاطمی، 733).
اگر خواسته باشیم دورۀ ناصری را با نوازندگان تار مشخص کنیم، باید به ترتیب تاریخی از 4 نوازنده نام ببریم: آقا علی‌اکبر، آقا غلامحسین، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی. نقش و اهمیت شایان توجه آقا غلامحسین از همین میانِگی می‌آید: قرار گرفتن میان پدر و پسرانی که دست اجل خیلی زود پدر را از آنان ربود. فهمِ نقش و اهمیت هنری آقا غلامحسین به شناخت جایگاه هنری آن پدر و پسرانش وابسته است.
آقا علی‌اکبر تار‌نواز منحصر‌به‌فرد و بی‌همتای دهۀ نخست دربار ناصری بود که در حدود 40‌سالگی درگذشت و همسر و فرزندان خود را تنها گذاشت. از میان محمد‌حسن، عبدالله و حسینقلی (پسران آقا علی اکبر)، تنها محمد‌حسن از هنر پدر بهره برد (خالقی، 89)؛ پسری که چند سالی کوچک‌تر از آقا غلامحسین بود و خیلی زود در جوانی درگذشت (همانجا). در چنین وضعیتی، تنها وارث هنری مستقیمِ وی فرزند برادر بزرگ‌ترش بود که باتوجه به عکسهای او در 1280 ق (فاطمی، 718، 719)، که در آنها به نظرْ کمی بیش از سی‌ساله می‌آید، در زمان درگذشت آقا ‌علی‌اکبر (ح 1276 ق)، تقریباً 28 سال داشته و توانسته بوده است به قدر کافی از این میراث بهره‌مند شود. با مرگ آقا ‌علی‌اکبر، آقا غلامحسین با همسر وی ازدواج کرد و سرپرستی فرزندان عمو را برعهده گرفت (خالقی، 90). به نظر می‌آید آقا غلامحسین که به دلیل مهارت بالا در نوازندگی به دربار راه یافته بوده، خود پیش‌تر همسر و عائله داشته است. دلیل واضح این حدس، ازدواج پسر آقا غلامحسین، آقا رضاخان (نوازندۀ تار)، با دختر میرزا حسینقلی است (همو، 104)؛ زیرا شرعاً ممکن نبوده است که آقا رضاخان حاصل ازدواج آقا غلامحسین و مادر حسینقلی بوده باشد؛ بنابراین، باید برای آقارضا‌خان مادر دیگری را درنظر گرفت.
با ازدواج آقا غلامحسین و همسر آقا علی‌اکبر، سرپرستی عبدالله و حسینقلی نیز بر عهدۀ وی افتاد. این سرپرستی شامل آموزش موسیقی نیز شد، هرچند آقا غلامحسین نسبت به آن بی‌رغبت بود و با خواهش مادرِ آنها به این آموزش تن داد (همو، 90). این دو برادر بعدها، با احراز مقام استادی و دائر‌کردن کلاسهای آموزش موسیقی و نیز تدوین آموخته‌ها و دانسته‌هایشان تحت عنوان «ردیف»، آیندۀ موسیقی ایران را رقم زدند. بدین‌سان، نقش آقا غلامحسین بسیار قابل توجه است.
از فرزندان آقا غلامحسین، جز همان رضاخان داماد میرزا حسینقلی، اطلاعی در دست نیست. رضا‌خان خود از شاگردان پدر، و نوازندگی‌اش مورد ستایش میرزا حسینقلی بوده است (مشحون، 565). آقا غلامحسین حدود 56 سال عمر کرد و از نحوۀ مرگ و محل دفنش اطلاعی در دست نیست.
متأسفانه هیچ اثر صوتی‌ای از آقا ‌غلامحسین در دست نیست، زیرا به گفتۀ سپنتا، 12 سال پس از درگذشت آقا‌ غلامحسین (ح 1304 ق)، یعنی از حدود 1316 ق است که صحبت از دستگاه فنوگراف در روزنامۀ خاطرات رجال قاجاری می‌آید (ص 79). به همین دلیل باید به نقل قولها بسنده کرد که مهم‌ترینهایشان را مشحون ذکر کرده است: روایتی از قول اسدالله اتابکی دربارۀ ملاقات استاد کمانچه‌نواز قفقازی با غلامحسین که صدای تار او را از پشتِ در با کمانچه اشتباه گرفته است (ص 564)، اجرایی پیوسته و ممتد را به ذهن متبادر می‌کند.
برعکس نمونۀ صوتی، خوشبختانه از آقا ‌غلامحسین عکسهای زیادی در مجموعۀ عکسهای کاخ ‌ـ موزۀ گلستان یافت می‌شود (نک‌ : فاطمی، 718-720 ،723). نه تنها در مجموعۀ عکسهای یاد‌شده، که در تابلوی نقاشی معروف کمال‌الملک از نوازندگان نیز آقا ‌غلامحسین را در کنار محمد‌صادق‌ خان سرورالملک و اسماعیل‌خان کمانچه‌کش با همراهی تمبک حبیب سماع‌حضور می‌بینیم (خالقی، 114). این گروه سه‌نفره (آقا غلامحسین، محمد صادق خان و اسماعیل خان) در زمان خود از مقرب‌ترین نوازندگان شاهی بوده‌اند که به نوبت در اتاق کناری تخت‌خواب شاهی نوازندگی می‌کرده‌اند (معیرالممالک، 63-64). از میان شاگردان آقا‌ غلامحسین می‌توان از اینها نام برد: میرزا حسن، میرزا عبدالله، آقا حسینقلی (فرزندان آقا علی‌اکبر)، یوسف خان صفایی، نعمت‌الله اتابکی، نیز محمدعلی و میرزا زین‌العابدین و میرزا ‌علی‌اکبر خان مستوفی (3 برادر) و فرزند خودش آقارضا‌خان (مشحون، 565-567).

مآخذ

خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1390 ش؛
سپنتا، ساسان، تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، اصفهان، 1366 ش؛
فاطمی، ساسان، «مجموعۀ عکسهای کاخ گلستان از موسیقی‌دانان قاجار»، ضمیمۀ سرگذشت موسیقی ایران (نک‌ : هم‌ ، خالقی)؛
مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1380 ش؛
معیرالممالک، دوستعلی خان، رجال عصر ناصری، تهران، 1390 ش.

فرشاد توکلی