افشان

افشان \afšān\، یا افشانگری، هنر تزیین کاغذ با ذرات طلا و نقره. این هنر که گسترش آن در ایران و آسیای مرکزی در حدود سدۀ 9 ق / 15 م آغاز شده و نمونه‌های کهن آن مربوط به همین دوره است، سابقه در هنر چین و ژاپن دارد (دیوید، 38؛ ایرانیکا، I / 581؛ مایـل هـروی، 750).

دربارۀ روشهای عمل‌ افشانگری در ایران از دوره‌های تیموریان و صفویان اسناد و مدارک قابل توجهی بـر جای نمانده است. صـاحب تذکـرة الشعـراء (تألیف: 892 ق / 1487 م) به تبحر سیمی نیشابوری، هنرمند سدۀ 8 ق، در این هنر و هنرهای دیگر کتاب‌آرایی، و نیز رسالات وی در این زمینه‌ها اشاراتی دارد. البته از سیمی نیشابوری رساله‌ای با عنوان جوهریه در دست است که در آن مطلبی راجع به ساخت کاغذ افشان نیامده است (نک‌ : دولتشاه سمرقندی، 412؛ مایل ‌هروی، «چهل و دو»). همچنین اشاره‌ای دیگر از سام میرزا صفوی (د 974 ق / 1566 م) در دست است که افشان بیخته را ابداع خواجه محمد مؤمن (د 948 ق / 1541 م) می‌داند (ص 107- 108).
از سدۀ 13 ق، گزارشی از ورود کاغذهای افشان‌شده از هند در دست است (رایت، 16) و نیز رساله‌ای منظوم که روش افشانگری را با استفاده از قلم‌مو بیان می‌کند. در این روش، قلم‌مویی از دم اسب داخل طلای محلول فرو برده، و با دقت بر روی کاغذ پاشیده می‌شده است (حسین، 485-486). همچنین از روش مشابهی تنها با اختلاف اندکی در ضربه‌زدن با قلم‌مویی دیگر به قلم‌موی فرورفته در محلول طلا یا نقره، به‌جای تکاندن آن، یاد شده است (طاهرزاده، 1923).
پاشیدن، بیختن و دمیدن طلا بر کاغذ، دیگر روشهای افشانگری‌اند (همانجا؛ رسام، 73؛ مایل‌ هروی، 745؛ عقیقی، 61-62؛ بیانی، 25). همچنین براساس اندازۀ ذرات پاشیده‌شده بر کاغذ نامهای مختلفی به افشان داده‌اند: افشان غبار، افشان چشم‌موری و سرموری، افشان پرپشه، افشان لینه و افشان میانه (قاضی‌ احمد، 148؛ آرزو، 24؛ آنندراج، 1 / 364).
برخی از افشانگران ماهری که در منابع از آنان نام برده شده است، عبارت‌اند از: غیاث‌الدین محمد مذهب، محمدامین مشهدی، ابوالمعصوم میرزا، عبدالله طباخ هروی، تذهیبی اصفهانی، جلال بیک افشانگر، ملاعبدالصمد مشهدی، کپک عکاس الهروی (صادقی، 239-240؛ قاضی احمد، 145، 147-149؛ علیشیر، 150؛ «مرقع امیرحسین ... »، 20؛ «مرقع شاه ‌اسماعیل ... »، 34).
نمونه‌هایی از آثار مکتوب دوره‌های تیموری، صفوی و قاجاریه که اوراق آنها افشان شده‌اند، اینها ست: دو نسخه از منطق الطیر عطار نیشابوری که یکی در هرات است به تاریخ 892 ق / 1487 م، و دیگری در اصفهان که پیش‌از 1018 ق / 1609 م ساخته شده است (سیمز، تصاویر 60, 1250)؛ شاهنامهای که برای شاه طهماسب صفوی فراهم شده است (ولچ، تصاویر متعدد)؛ نسخۀ مصوری از سلسلة الذهب جامی به تاریخ 977 ق / 1569 م (سمسار، 192-193، تصاویر 129، 130)؛ جنگ شعر فارسی از سدۀ 9 ق / 15 م که دارای صفحاتی با افشان نقره است (ریشار، 99).

مآخذ

آرزو، علی‌ خان، چراغ هدایت، تهران، 1338 ش؛
آنندراج، محمد پادشاه، تهران، 1335 ش؛
بیانی، مهدی، کتاب‌شناسی کتابهای خطی، به‌ کوشش حسین محبوبی ‌اردکانی، تهران، 1353 ش؛
حسین، یوسف، «رسالۀ صحافی»، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی (نک‌ : هم‌ ، مایل‌ هروی)؛
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، لیدن، 1318 ق / 1900 م؛
رسام ارژنگی، عباس، «جلدسازی و صحافی»، صحافی سنتی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛
سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایون فرخ، تهران، علمی؛
سمسار، محمدحسن، کاخ گلستان (گنجینۀ کتب و نفائس خطی)، تهران، 1379ش؛
صادقی افشار، صادق، مجمع‌الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1327 ش؛
عتیقی، محمدحسین، «ابزارهای صحافی»، صحافی سنتی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛
علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1363 ش؛
قاضی احمد ‌قمی، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1366 ش؛
مایل هروی، نجیب، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد، 1372 ش؛
«مرقـع امیرحسین بیگ، دیباچـۀ مالک دیلمی»، آلبوم ... (نک‌ : مل‌ ، ثکستن)؛
«مرقع شاه اسماعیل، دیباچۀ شمس‌الدین محمد وصفی»، همان؛
نیز:

David, P., Chinese Connoisseurship, London, 1971;
Iranica ;
Richard, F., Splendeurs Persanes, Paris, 1997;
Sims, E. et al., Peerless Images, Persian Painting and its Sources, New Haven / London, 2002;
Taherzade Behzad, H., «Book Painting: The Preparation of the Miniaturist’s Materials», A Survey of Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran, 1967, vol. V;
Thackston, W. M., Album Prefaces and other Documents on the History of Calligraphers and Painters, Leiden, 2001;
Welch, S. C., A King’s Book of Kings, The Shah-Nameh of Shah Tahmasp, New York, 1972;
Wright, D., The Persians Amongst the English, London, 1985.
مریم همایونی‌افشار