افسران، باشگاه

افسران، باشگاه \bāšgāh-e afsarān\، محلی برای گردهمایی افسران ارتش ایران و صحنۀ چند رویداد تاریخی (تأسیس: 1313 ش؛ افتتاح رسمی: 1318 ش).
به‌دستور رضا شاه (سل‌ 1304-1320 ش)، بنای باشگاه افسران به‌منظور استراحت و گردهمایی افسران ارتش ایران در محل باغ ملی سابق (میدان مشق اسبق) در تهران از 1312 ش آغاز شد. جشن سوم اسفند 1316 (سالروز کودتای 3 اسفند 1299) در این باشگاه برگزار شد و این رسم تا آخرین سال زمامداری رضا شاه ادامه داشت؛ همچنین جشن عروسی ولیعهد وقت (محمدرضا پهلوی) و فوزیه در 1318 ش در این باشگاه برگزار گردید و پس‌از آن، باشگاه رسماً افتتاح شد. به‌دستور رضا شاه، در سایر شهرها و مناطق نظامی ایران هم باشگاه افسران ساخته شد (مختاری، 325)، اما باشگاه افسران تهران همچنان مهم‌ترین و مجلل‌ترین باشگاه ارتش در سراسر کشور به شمار می‌رفت.
در منابع، از انگیزۀ رضا شاه برای تأسیس باشگاه افسران ارتش به‌صراحت یاد نشده است، اما از اسناد و نوشته‌ها این‌گونه برمی‌آید که در عصر قاجار، در محل کنونی باشگاه و با اجازۀ ناصرالدین شاه، میدانی برای تمرین و رژۀ قزاقها احداث کردند که به میدان مشق معروف شد و این میدان در عین حال محل تجمع قزاقها هم بود (بلاغی، قسمت غربی ... ، 191) و تا دورۀ پهلوی اول در این میدان رژه و مانور نظامی برگزار می‌شد («موزه ... »، بش‌ ). رضا شاه که بخشی از دورۀ خدمت نظامی خود را در همین میدان و همین ناحیه از شهر گذرانده بود، دستور داد باشگاه افسران را در کنار سایر عمارتهای مهم دولتی (نک‌ : ادامۀ مقاله) در این میدان بسازند (بهبودی، 2-4). نیز گفته شده که مقصود از تأسیس این باشگاه، جلوگیری از رفتن افسران به سایر مکانهای عمومی بوده است (بلاغی، موزه‌ها ... ، 88). سلیمان بهبودی، از درباریان دورۀ رضا شاه، در خاطرات خود آورده است که رضا شاه در نظر داشت برای هرکدام از صنوف و مشاغل باشگاهی تأسیس کند تا هرکدام برای تفریح و برگزاری مهمانی محلی مختص به خود داشته باشند و در قهوه‌خانه‌ها و محلهایی نظیر آنها جمع نشوند (ص 228). باشگاه افسران در تهران و سایر شهرهای ایران، جزو مراکز مهم و اصلی شهر به‌ شمار می‌آمد و از بیشترین و بهترین امکانات و تجهیزات روز برخوردار بود («چگونگی ... »، 1). برای مثال، نخستین استودیوی رادیو مشهد کار خود را از 12 دی 1328 در باشگاه افسران این شهر آغاز کرد («تاریخچه ... »، بش‌ ).
باشگاه افسران تهران به‌ویژه در 3 رویداد تاریخی، در شهریور 1320، مرداد 1332 و خرداد 1342، صحنۀ حوادثی بوده است. در شهریور 1320، پس ‌از ورود ارتش متفقین به خاک ایران، شورای دفاع ملی (ستاد جنگ) در باشگاه افسران تهران تشکیل جلسه می‌داد و محمدرضا پهلوی نیز در برخی جلسات آن شرکت می‌کرد (قدیمی، 136؛ زاهدی، 27- 29). مسئولان کشور و فرماندهان نظامی در 5 شهریور 1320 در همین باشگاه دربارۀ ترک مخاصمه تصمیم گرفتند (قدیمی، 134). طی یک هفته، از آغاز حملۀ متفقین به ایران تا ورود آنها به تهران، باشگاه افسران ستاد فرماندهی نیروهای نظامیِ باقی‌مانده در پایتخت بود. سرتیپ (بعدها سپهبد) احمد امیراحمدی، در کتاب خود به این نکته اشاره کرده که در این باشگاه به سازمان‌دهی نیروها می‌پرداخته است (ص 428- 429).
باشگاه افسران در دورۀ حکومت دکتر محمد مصدق (1330-1332 ش)، محل تشکیل جلسات مخالفان او بود. افسران وابسته به دربار و دسیسه‌گری که او آنها را پس ‌از قیام 30 تیر 1331 از کار برکنار کرده بود، به سرکردگی سرلشکر (پس ‌از کودتا: سپهبد) فضل‌الله زاهدی، جلسات ضد مصدقی خود را در باشگاه افسران برگزار می‌کردند. «کمیتۀ نجات وطن» از درون این جلسات سربرآورد (آبراهامیان، 250). این کمیته از طریق رابطهایی چون برادران رشیدیان و کیم روزولت با انگلیس و آمریکا مرتبط شدند و مقدمه‌چینی برای کودتای 28 مرداد 1332 فراهم آمـد (نک‌ : همو، 251؛ وطن‌دوست، 110-111). فضـل‌الله زاهدی، پس از کودتا و در مقام نخست‌وزیر، باشگاه افسران را مقر موقت نخست‌وزیری قرار داد (زاهدی، 111، 200؛ وطن‌دوست، 116-117) و همۀ کسانی که به‌نوعی در این کودتا دست داشتند، برای شادباش‌گفتن به نخست‌وزیر جدید و شرکت در جشن و سرور به باشگاه افسران رفتند (کینسر، 279-281). یک روز بعد از کودتا، دکتر مصدق و تنی چند از همراهان او را، پس ‌از بازداشت، به باشگاه افسران منتقل کردند و تا 17 شهریور 1332 در همان‌جا نگاه داشتند (مصدق، 137؛ «دکتر فاطمی ... »، 1، 4؛ «دکتر مصدق ... »، 1). در وقایع 15 خرداد 1342 هم، آیت‌الله خمینی (ره) را برای مدتی کوتاه در این باشگاه در بازداشت نگاه داشتند («پانزده ... »، بش‌ ).
رضا شاه براساس سیاستی که در زمینۀ نوسازی ایران داشت و اینکه می‌خواست در تهران، به‌عنوان پایتخت، تغییراتی اساسی ایجاد کند و نهادها و مراکز دولتی جدیدی بسازد (حمیدی، 2 / 41- 45)، دستور داد میدان مشق به مجموعه‌ای از مراکز مهم دولتی تبدیل شود و ازاین‌رو، بعدها مجموعه‌ای معروف به «مجموعۀ رضاشاهی» شکل گرفت (رجبی، 43). این مجموعه، به‌سان مجموعۀ میدان نقش جهان در اصفهان و مجموعۀ کریمخانی در شیراز، از نظر آثار معماری نمونه‌ای منحصربه‌فرد از معماری دورۀ پهلوی اول به شمار می‌آید (کیانی، 288- 289). معماری برخی از بناهای این مجموعه، ازجمله بنای باشگاه افسران، الهام‌گرفته از معماری پیش‌ از اسلام، به‌ویژه از اسلوب معماری دورۀ هخامنشی و ساسانی است (همو، 290).
طراحی و ساخت بنای باشگاه افسران، نخست، به گابریل گوریکیان، رئیس دفتر معماری شهرداری تهران، واگذار شد؛ اما به‌سبب خروج او از ایران به دلایلی، ساخت بنا را دیگران ادامـه دادند و بخشـی از آن را در 1316 ش بـه پایان رساندند (دانشنامه ... ، 268) و جشن سوم اسفند 1316 در تالار اصلی برگزار شد، اما تزیینات داخلی باشگاه تا 1318 ش ادامه داشت (جلوه، 28).
باشگاه افسران 800‘ 2 متر زیربنا دارد و در 6 طبقه ساخته شده است. شاه در این باشگاه دفتر مخصوص و اتاق استراحت داشته است. باشگاه افسران نخستین ساختمان در ایران بود که در آن آسان‌بَر نصب شد (همو، 31). توپ مروارید در زمان پهلوی اول در مدخل اصلی این باشگاه کار گذاشته شد (کریمان، 169؛ «سازمان ... »، بش‌ ). لباسی که محمدرضا پهلوی در 15 بهمن 1327، روز ترور نافرجامش، به تن داشت، در دفتر خصوصی او در این باشگاه نگهداری می‌شد (جلوه، 29). سرلشکر فضل‌الله زاهدی نخستین رئیس باشگاه بود (زاهدی، 27) و پس ‌از او، سرهنگ پرورش ریاست باشگاه را بر عهده داشت. او در ماجرای کودتای نافرجام 25 مرداد 1332، به‌عنوان یکی از توطئه‌گران برضد دولت مصدق، بازداشت شد («دیشب ... »، 1).
در آبان 1363، بنای باشگاه افسران تهران در اختیار وزارت امور خارجه قرار گرفت، و از آن زمان، این عمارت، ساختمان شمارۀ 7 وزارت امور خارجه نامیده می‌شود (نامه ... ، بش‌ ).

مآخذ

آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ کاظم فیروزمند و دیگران، تهران، 1380 ش؛
امیراحمدی، احمد، خاطرات نخستین سپهبد ایران، به ‌کوشش غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، 1373 ش؛
بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت غربی و مضافات آن، قم، 1350 ش؛
همان، موزه‌های تهران، قم، 1350 ش؛
بهبودی، سلیمان، خاطرات، بی‌جا، بی‌تا؛
«پانزده خرداد 42 جنبشی که ریشه در عدالت‌خواهی داشت»، خبرگزاری میراث فرهنگی (مل‌ )؛
«تاریخچۀ رادیـو خـراسان»، نسیم ... (مل‌ ‌)؛
جلوه، ف.، «باشگاه افسران»، اطلاعات ماهانـه، تهران، دی‌ 1328، س 2، شم‌ 10؛
«چگونگی جشنهای سوم اسفنـد در شهرستانها»، اطلاعـات، 4 / 12 / 1319 ش، س 15، شم‌ 459‘4؛
حمیدی، ملیحه و دیگران، استخوان‌بندی شهر تهران، تهران، 1376 ش؛
دانشنامۀ ایرانیان ارمنی، به ‌کوشش ژانت د. لازاریان، تهران، 1381 ش؛
«دکتر فاطمی چگونه از منزل دکتر مصدق فرار کرد»، اطلاعات، 1 / 6 / 1332 ش، س 28، شم‌ 170‘8؛
«دکتر مصدق و همراهان توقیف‌شده‌اش در باشگاه افسران بازداشت هستند»، همان، 31 / 5 / 1332 ش، س 28، شم‌ 169‘8؛
«دیشب در حدود نیمه‌شب یک کودتای نظامی در تهران به وقوع پیوست»، همان، 25 / 5 / 1332 ش، س 28، شم‌ 166‘8؛
رجبی، پرویز، معماری ایران در عصر پهلوی، تهران، 1355 ش؛
زاهدی، اردشیر، خاطرات، به‌ کوشش احمد احرار، تهران، 1385 ش؛
«سازمان حفظ آثار دفاع مقدس ‌خواهان بازگرداندن توپ مروارید شد»، خبرگزاری میراث فرهنگی (مل‌ ‌)؛
قدیمی، ذبیح‌الله، تاریخ 25‌سالۀ ارتش شاهنشاهی ایران، تهران، 1326 ش؛
کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش؛
کیانی، مصطفى، «روند شکل‌گیری معماری در دورۀ پهلوی اول»، تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، 1375 ش، ج 3؛
کینسر، استیون، همۀ مردان شاه، ترجمۀ شهریار خواجیان، تهران، 1382 ش؛
مختاری، حبیب‌الله، تاریخ بیداری ایران، تهران، 1326 ش؛
مصدق، غلامحسین، در کنار پدرم، مصدق، به‌کوشش غلامرضا نجاتی، تهران، 1369 ش؛
«موزۀ ارتباطات»، انجمنها ... (مل‌ )؛
نامۀ وزارت امور خارجه در جواب مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مورخ 16 / 10 / 1387 ش، شم‌ 229273 / 12-200 / 863؛
وطن‌دوست، غلامرضا و دیگران، اسناد سازمان سیا دربارۀ کودتای 28 مرداد و براندازی دکتر مصدق، تهران، 1379 ش؛
نیز:

CHN 1, www. chn. ir / Nsite / Full Story / News / ? Id = 64346 & Serv = D & SGr = O (acc. Oct. 21, 2013);
ibid2, www. chn. ir / Nsite / Full Story / News / ?Id7 9304 & Serv = O & SGr = O (acc. Oct. 21, 2013);
Forum, www. Forum. p3 oparsi.com / showthread.Php ? t = 6293 (acc. Oct. 21, 2013);
Nasim Media, www.Final2009.mihanblog.com / post / 2(acc. Oct. 21, 2013).
نازی پیران