آقچه، سکه

آقچه \āqče\، سکۀ نقره‌ای، پول، نقدینه، ثروت و توسعاً هر نوع مسکوک و به مفهوم خاص، نام سکۀ رایج در امپراتوری عثمانی. این واژه از دو کلمۀ ترکی «آق» (سفید) و «چه» (علامت نسبت یا تصغیر) ترکیب یافته، و معنی لغوی آن مایل به سفید یا سکۀ سفید است (سامی، 44). این کلمه به صورتهای اقچه، اخچه و اغچه نیز ضبط شده است (دُرفر، 85). مصریها آن را «اَقشاء»، و در یمن «بَقْچَه» که مخفف «بِراَقچه» است (عزاوی، 141)، می‌خوانند که احتمالاً ترکیبی از «بیر» (یک) و «اقچه» است، اما به عربی فصیح به آن مُقَطَّعه گویند (حسینی، 1 / 109). برخی آن را واژه‌ای مغولی می‌دانند که در زمان ایلخانان مصطلح بوده است (پاکالین، I / 34). اروپاییان نیز از آن به صورت آسپر مأخوذ از آسپرون یاد می‌کنند (EI2).
آقچه در قلمروِ سلجوقیان ایران و روم و امیرنشینهای آسیای صغیر رایج بوده، و در بیشتر این ایالات ضرب می‌شده است (غالب، 112 بب‌ ).
عثمانیها واحدِ قیاسیِ درهم و دینار را که در دولتهای قبل و حتى معاصر آنها معمول بود، نپذیرفتند و خود به ضرب سکه اقدام کردند. سکۀ نقره‌ای را که برای اولین‌بار ضرب شد، «آقچه» نامیدند و برای تشخیص آن از دیگر نقود، آن را «آقچۀ عثمانی» خواندند که بعدها به «عثمانی» معروف شد (IA)؛ و آن را «شاهی» نیز می‌نامند (عزاوی، همانجا).
نخستین آقچۀ عثمانی در 729 ق / 1329 م در زمان حکومت اورخان در شهر بورْسه ضرب شده كه در یك روی آن، «لا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰه مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰه»، و در روی دیگرش، «اورخان خَلَّدَاللّٰه مُلْکَهُ» منقوش بود. در نیمۀ دوم سدۀ 9 ق / 15 م به 30 هزار آقچه و در میانه‌های سدۀ 10 ق / 16 م به 20 هزار آقچه و بعداً به 40 هزار آقچه «یک کیسه» گفته می‌شد. این مقدار در سدۀ 12 ق / 18 م به 80 هزار رسید و بعدها فقط به 500 قروش یک کیسه گفته می‌شد. نتیجۀ این کاهشهای پی در پی، آن شد که آقچه‌ای که در زمان سلطان محمد دوم 40 واحد آن معادل یک سکۀ زر بود، بعدها به 50، 60، 100 و حتیٰ بیشتر تنزّل کرد (نوری، 96).

مآخذ

حسینی مازندرانی، موسى، العقد المنیر فی تحقیق مایتعلق بالدرهم و الدنانیر، نجف، 1361 ق؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1317 ق؛
عزاوی، عباس، تاریخ النقود العراقیة، بغداد، 1377 ق؛
غالب، اسماعیل، تقویم مسکوکات سلجوقی، استانبول، 1309 ق؛
نوری، مصطفیٰ، نتایج ‌الوقوعات، آنکارا، 1961 م؛
نیز:

Doerfer, G., Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden, 1963;
EI2;
IA;
Pakalin, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, 1946.
علی‌اکبر دیانت (دبا)