اسماعیل حقی بروسوی

اسماعیل حَقّی بُروسَوی \ esmāˀil haqqi borusavi\ ، نیز اسماعیل حقی بورسه‌لی، اسماعیل حقی اِسکوداری/ اوسکوداری (1063-1137ق/ 1653-1725م)، مفسر، شاعر و از مشایخ فرقۀ جَلوَتیه.
پدر اسماعیل در استانبول می‌زیست و یک سال پیش از تولد وی به آیدوس در نزدیکی اَدِرنه مهاجرت کرد و اسماعیل در آنجـا زاده شـد (اسمـاعیل حقـی، 45؛ EI 2، ذیـل «اسمـاعیـل حقی»؛ کحاله، 266). اسماعیل در 7 یا 10 سالگی برای تحصیل به ادرنه رفت و در آنجا به آموختن زبان و ادبیات عربی، منطق، فقه، حدیث، کلام و تفسیر پرداخت. سپس در 20 سالگی به استانبول رفت (اسماعیل حقی، همان‌جا؛ «دانشنامۀ زبان...»، ذیل «اسماعیل حقی»؛ بستانی، ذیل اسماعیل حقی) و در آنجا در مجالس وعظ عثمان فضلی، شیخ سلسلۀ جلوتیه، و دیگر عارفان نامدار حضور یافت. او تجوید، خوش‌نویسی و زبان فارسی را نیز در استانبول آموخت و به‌ویژه در کتابهای عرفانی فارسی، همچون آثار عطار، مولوی، حافظ و جامی، تعمق کرد. دو سال بعد، در 1086ق/ 1675م، به اشارت استادش، به اسکوب (نک‌ : ه‌ د، اسکوپیه) رفت و تکیه یا خانقاه جلوتیه را در آنجا بنیاد نهاد («دانشنامۀ زبان»، بستانی، همان‌جاها)، تا آنکه در 32 سالگی (1096ق/ 1685م)، با درگذشت شیخِ جلوتیِ بروسه (بورسه/ بورسا)، به‌عنوان شیخ جلوتی در این شهر اقامت گزید («دانشنامۀ زبان»، همان‌جا). چون عثمان فضلی به‌سبب انتقاد از سیاست خارجی حکومت عثمانی به قبرس تبعید شد، اسماعیل حقی را به آنجا خواند و وی را به جانشینی خود تعیین کرد. پس از درگذشت عثمان فضلی در 1103ق/ 1692م، اسماعیل حقی به مقام قطبی سلسلۀ جلوتی ارتقا یافت (همان‌جا).
اسماعیل حقی در 1133ق/ 1721م به اسکدار (ه‌ م) رفت و حدود 3 سال در آنجا اقامت گزید؛ اما ظاهراً، به‌سبب ترویج اندیشۀ وحدت وجود، علما به وی اعتراض کردند و او مدت کوتاهی به قصبۀ تکفورداغی تبعید شد (EI 2، همان‌جا؛ معلم ناجی، 59؛ رفعت افندی، 103). در 1136ق/ 1724م به بروسه بازگشت و عزلت گزید و سرانجام در 75 سالگی در همان‌جا درگذشت و در خانقاه خویش به خاک سپرده شد («دانشنامۀ زبان»، همان‌جا؛ «دانشنامۀ جدید...»، ذیل «اسماعیل حقی»). آرامگاه وی امروزه به نام خانقاه اسماعیل حقی معروف است («دانشنامۀ زبان»، همان‌جا). او را صاحب بیش از 106 اثر دانسته‌اند که از آن میان، 60 اثر به ترکی، و بقیه به عربی بوده است (نک‌ : «دانشنامۀ ترک»، ذیل «اسماعیل حقی»).

مآخذ

اسماعیل‌حقی‌بروسوی، تفسیر روح‌البیان، بیروت، 1405ق/ 1985م، ج 1؛
بستانی، فؤاد افرام، دائرةالمعارف، بیروت، 1956-1983م، ج 13؛
رفعت افندی، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، 1299ق، ج 1؛
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا، ج 2؛
معلم ناجی، عمر، اسامی، استانبول، 1308ق؛
نیز:

EI 2 ;
Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1968-1984;
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergâh yayınları, Istanbul, 1976- ;
Yeni Türk Ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
حسین لاشیء (دبا)