آسماری

آسماری \ āsmāri\ ، رشته‌کوه و سازندی زمین‌شناختی در زاگرس میانی در شرق خوزستان.

رشته‌کوه آسماری

این رشته‌کوه در منطقۀ بختیاری از شرق به غرب، از دشت توله تا محل آبادی گل‌گیر، کشیده شده است. بلندترین قلۀ آن (آدامِک، ذیل «آسماری»)، به ارتفاع 391‘1 متر، در 28 کیلومتری جنوب شرقی مسجدسلیمان قرار دارد (جعفری، 46-47). این کوه، که تاقدیس فشرده و فرسایش‌یافته‌ای است (درویش‌زاده، 653)، در امتداد درۀ رودخانۀ شور تا تنگ زندان، در جهت جنوب شرقی، به طول 26 و عرض 5 کم‌ امتداد دارد و دره‌ای به نام درۀ گاومیشی به موازات دامنه‌های شرقی آن کشیده شده است (جعفری، 47). دامنه‌های جنوبی مرتفعات آسماری از جنگلهای متراکم و نیمه‌متراکم (بلوط) پوشیده شده، که تا اندازه‌ای عامل تثبیت خاک است (سامان‌دهی...، 15).

سازند آسماری

این سازند، که به آهک آسماری نیز شهرت دارد، نام خود را از کوه آسماری گرفته است. بیرون‌زدگی این سازند در هستۀ این کوه مشاهده می‌شود و مقطع نمونۀ آن در تنگ گل ترش، واقع در جنوب غربی آن، انتخاب شده است (درویش‌زاده، همان‌جا). سن عمومی این سازند از اُلیگوسِن تا میوسِنِ آغازین تعیین شده (همو، 655)، و از لحاظ سنگ‌شناختی، شامل آهک کرم‌رنگ تا قهوه‌ای است که در بیرون‌زدگیهای خود به‌صورت برجسته با درز و شکافهای فراوان مشخص می‌شود (همو، 653). سازند آسماری، به‌دلیل سختی و مقاومت آهکهای آن، مرتفعات و بخشهای مقاوم منطقۀ زاگرس چین‌خورده را تشکیل داده، و بیشترِ پوشش بیرونی تاقدیسهای طویل پشت‌نهنگی را پدید آورده است (همو، 654-655).
مجموعۀ عواملی، ازجمله وجود تاقدیسهایی با شیب تند، تناوب لایه‌های سخت آهکی و سستِ مارنی و شِیلی، باعث شده است تا لایه‌های آهک آسماری، تحت تأثیر نیروی ثقل، به‌تدریج از روی لایه‌های سست زیرین به‌سمت پای دامنه‌ها بلغزند و در نتیجه، انواع چینهای خوابیده، برگشته و حتى بادبزنی در مقاطع پایکوهی و دره‌های ناودیسی مجاور پدیدار شوند. در مراحل بعدی، هسته‌های تاقدیس در امتداد سطوحِ جداشده و شکسته، به‌واسطۀ عمل فرسایش آبهای جاری، از میان رفته، و دگرشکلی هرچه بیشتر ساختهای اولیه را موجب شده است و بدین‌سان، تاقدیسهای متلاشی‌شده با یالهای تک‌شیب به‌صورت ستیغهای بلند، ریخت کنونی ناهمواریها را در زاگرس میانی شکل داده‌اند (علایی طالقانی، 156-157). علاوه بر این، عملکرد تِکتونیکِ این بخش از زاگرس میانی و شکستگیهای فراوان در سازندهای آهکی، از خردشدگی و گسل‌خوردگی شدید این‌گونه سازندها، ازجمله آهک آسماری، حکایت می‌کند که خود عامل مهمی در انفصال و ناپایداری قطعات سنگی به شمار می‌رود، تا آنجا که پدیدۀ ریزشهای سنگی در قسمتهای مرتفع، به‌ویژه در نواحی ایذه و باغملک که بیشتر دره‌های آنها عمیق و بسیار پرشیب‌اند، بسیار شایع است (سامان‌دهی، 5، 12).
سازند آسماری به‌طور کلی از چند متر تا 518 متر ضخامت دارد. ضخامت سازند در مقطع نمونه که در آن، تنها قسمت میانی و بالایی سازند قابل مشاهده است، 314 متر است (درویش‌زاده، همان‌جا). این سازند در تماس زیرین خود در این قسمت، به‌صورت هم‌شیب بر روی شیلها و مارنهای سازند پابده قرار گرفته است، اما در مرکز لرستان و بخشهایی از فارس، با دگرشیبی فرسایشی، به‌ترتیب، بر روی تشکیلات آهکی و دولومیتی سازند شهبازان و سازند جهرم، و در تماس بالایی خود، به‌صورت هم‌شیب، در زیر سازند گچساران (در جنوب شرقی خوزستان) و سازند رازک (در فارس) قرار گرفته است (همان‌جا).
سازند آسماری به‌طور کلی شامل دو بخش است: 1. بخش ماسه‌سنگی اهواز، حاوی ماسه‌سنگ آهکی، گاهی آهک ماسه‌ای، همراه با کمی شیل که بخش قاعدۀ سازند را در چاههای نفت اهواز و منصوری تشکیل می‌دهد؛ 2. بخش اَنیدریتیِ کلهر، واقع در منطقۀ کوه اناران (در لرستان). بخش میانی سازند آسماری، با 119 متر ضخامت، حاوی رخسارۀ ویژه‌ای است که به بخش کلهر موسوم است و حاوی ژیپس، مارن، آهک و آهک مارنی است. این بخش در جنوب غربی لرستان گسترش وسیعی دارد و احتمـال می‌رود کـه انیدریتهـای قـاعده ــ کـه در جاهای دیگر، ازجمله لالی، مسجدسلیمان، هفتگل و بخشی از کوه بنگستان، نیز دیده می‌شود ــ ادامۀ جنوب شرقی آن باشد (همو، 654). افزون بر این، سازند آسماری را از لحاظ محتوای فسیلی به 3 بخش زیرین، میانی و بالایی تقسیم کرده‌اند (صیرفیان، 199).
رسوبات تبخیری بخش کلهر در جنوب لرستان، جایگزین بخش زیرین سازند آسماری شده، و در منطقۀ فارس، از شمال غربی به‌سمت جنوب شرقی، سازند گچساران به‌تدریج جایگزین بخش فوقانی این سازند شده است. تشکیلات سازند آسماری در سرتاسر جنوب شرقی فارس و تا نزدیکی قشم و بندرعباس، به‌تدریج و به‌طور جانبی، با مارنهای سازند پابده تداخل دارد. بخشهای بالایی سازند پابده با بخشهای زیرین سازند آسماری هم‌سن است (درویش‌زاده، 655). سازند آسماری معمولاً حاوی گاز، نفت و آب است (صیرفیان، 144). نفت سنگین در تاقدیس کوه مند، در نزدیکی بوشهر، ازجمله در سازند آسماری، شناسایی شده است (همو، 45) و حفاریهای نفتی در شمال جزیرۀ قشم مستقیماً از سازند بالایی آسماری به داخل سازند پابده وارد می‌شود (درویش‌زاده، همان‌جا).

مآخذ

جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران (کوهها و کوه‌نامۀ ایران)، تهران، 1368ش، ج 1؛
درویش‌زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370ش؛
سامان‌دهی روستاهای پراکندۀ شهرستان ایذه (مرحلۀ دوم)، به‌کوشش عباس سعیدی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان خوزستان، 1377ش؛
صیرفیان، علی، زمین‌شناسی نفت، اصفهان، 1371ش؛
علایی طالقانی، محمود، ژئومورفولوژی ایران، تهران، 1382ش؛
نیز:

Adamec, L., W., Abadan and Southwestern Iran, Historical Gazetteer of Iran (vol. III), Graz, 1989.
عباس سعیدی