اسلام آباد غرب

اسلام‌آبادِ غرب \ eslām-ābād-e qarb\ ، در گذشته: شاه‌آباد غرب، شهرستان و شهری در استان کرمانشاه.

شهرستان اسلام‌آباد غرب

این شهرستان از شرق به شهرستان کرمانشاه، از شمال به شهرستان جوانرود، از غرب به شهرستان سرپل زهاب و از جنوب به استان ایلام محدود می‌شود ( آمارنامۀ...، 25). شهرستـان اسـلام‌آبـاد غـرب بـا 5/ 671‘4 کم‌2 مساحت، در قسمت مرکزی استان کرمانشاه قرار دارد. این شهرستان به 2 بخش و 7 دهستان تقسیم می‌شود و دارای 2 شهر است ( نشریۀ...).
مهم‌ترین ارتفاعات این شهرستان عبارت‌اند از پاطاق، نواکوه (یا کوه نوح؛ بلندترین قله: 442‘2 متر)، قلعه‌قاضی و نسار که عموماً در فصل زمستان پوشیده از برف‌اند (جغرافیای...، 408). دشتهای حاصلخیز این ناحیه که مهم‌ترین آنها ماهی‌دشت، کرند، راوند و بیونیچ‌اند، در میان این رشته ارتفاعات قرار دارند (همان‌جا).
اسلام‌آباد غرب آب‌وهوایی نیمه‌خشک با زمستانهای سرد و تابستانهای گرم و خشک دارد ( گزارش...، ب؛ طرح توسعۀ...، 381). کوهستانی بودن این ناحیه و ریزشهای جوّی نسبتاً فراوان، سبب سرچشمه گرفتن چندین رود در آنجا شده است. رود کرند از میان شهر اسلام‌آباد غرب می‌گذرد و سپس، به نام راوند، به سوی جنوب منحرف می‌شود. رودهای زیمکان و الوند نیز از کشور خارج می‌شوند و به سوی خاک عراق جریان می‌یابند (جغرافیای، همان‌جا؛ آمارنامۀ، 11-13).
جمعیت این شهرستان مطابق آخرین سرشماری عمومی در 1385ش، 500‘152 تن (420‘34 خانوار) بود که از این شمار، 248‘91 تن در شهرها و664‘60 در روستاها زندگی می‌کرده‌اند (درگاه...).
فعالیت اقتصادی اهالی شهرستان به ترتیب اهمیت، عبارت است از زراعت، دامداری و باغداری ( سرشماری عمومی...، 139). از صنایع دستی رایج در این شهرستان می‌توان از ریسندگی و بافندگی الیاف، گلیم‌بافی، قالی‌بافی، و تهیۀ نمد، زیلو، جاجیم و گیوه نام برد ( فرهنگ اقتصادی...، ص 6/ 1).
ساکنان شهرستان اسلام‌آباد غرب شیعی‌مذهب (و بعضاً اهل حق)اند و به فارسی و کردی سخن می‌گویند (جغرافیای، 409). این شهرستان محل ییلاق و قشلاق عشایر متعددی است و سالانه حدود 736‘25 تن (580‘ 3 خانوار) از کوچندگان در فصل تابستان، و 913‘8 تن (242‘1 خانوار) در فصل زمستان به آنجا رفت‌وآمد دارند (سرشماری اجتماعی...، 20).

شهر اسلام‌آباد غرب

این شهر با ´31 °46 طول شرقی و ´6 °34 عرض شمالی، در ارتفاع 330‘1 متری از سطح دریا قرار گرفته است (پاپلی، 59) و با شهر کرمانشاه (مرکز استان) 56 کم‌ فاصله دارد (جغرافیای، همان‌جا؛ قس: نقشۀ...). اسلام‌آباد غرب به‌سبب قرار گرفتن در مسیر ارتباطی کرمانشاه ـ قصر شیرین ـ خسروی (در کنار مرز ایران و عراق) دارای اهمیتی ویژه است (همان؛ کردوانی، 39).
شهر اسلام‌آباد غرب و پیرامون آن به‌واسطۀ مجاورت با تمدنهای باستانی ایلامی، کاسی و بابلی، آثاری از آنها را در خود جای داده است (همو، 50). گفته می‌شود که قدمت آثار به‌دست آمده از تپۀ چغاگاوانه، واقع در مرکز شهر، به سدۀ 9 تا اواسط سدۀ 7ق‌م باز می‌گردد (همو، 46). آثار آتش‌سوزی که در طبقات حفاری‌شدۀ این تپه به دست آمده، احتمالاً ناشی از حمله‌های پیاپی آشوریان، طی همان سده‌ها به این شهر بوده است (همـو، 49). این تپه بـا 1 کم‌2 وسعت، یک شهر بـوده است و شاید همان «شیماش»، یکی از 3 پایتخت ایلام، بوده باشد که در سالنامه‌های آشوری از آن یاد شده است و کاوشگران مدتها در جست‌وجویش بودند (همو، 51؛ قس: مَثِسِن، 293).
در دورۀ اسلامی نیز، جغرافیانگاران در ذکر منزلگاههایی که از کرمانشاه به بین‌النهرین منتهی می‌شد، به‌ترتیب از کرمانشاه، زبیدیه، مـرج القلعـه، حلـوان و... نـام بـرده‌اند (یعقـوبـی، 270؛ ابن‌رسته، 165-166؛ ابن‌حوقل، 359؛ اصطخری، 195، 196؛ مقدسی، 135، 401؛ یاقوت، 68). لسترینج زبیدیه را با موقعیت کنونی اسلام‌آباد غرب یکی دانسته است (p. 192)، هرچند این نظر را نمی‌توان قطعی دانست. در دوره‌های بعد، این منطقه هارون‌آباد نام گرفت و محل سکنای رؤسای ایل کلهر شد (ابوالحسن، 152؛ ناصرالدین شاه،76؛ معصوم علیشاه، 569؛ اوبن، 353). هارون‌آباد در 1164ق/ 1751م مدتی زیر فرمان کریم‌خان زند بود و در دوران قاجار (1334ق/ 1916م)، چندی به تصرف سپاهیان روس درآمد (قدوسی، 437؛ بلوشر، 58).
در سدۀ اخیر، هارون‌آباد که روستایی از بخش باوندپور به‌شمار می‌آمد ( فرهنگ جغرافیایی...، 269)، به‌تدریج توسعه پیدا کرد و صورت شهری کم‌وبیش مهم یافت (رزم‌آرا، 35)؛ به‌ویژه پس از احداث کارخانۀ قند، تغییراتی در ظاهر شهر پدید آمد ( فرهنگ جغرافیایی، همان‌جا). در آغاز سدۀ 14ش، این شهر شاه‌آباد (شاه‌آباد غرب) نام گرفت (رزم‌آرا، همان‌جا) و با پیروزی انقلاب اسلامی (1357ش)، اسلام‌آباد غرب نامیده شد. در 1385ش شهر اسلام‌آباد غرب 904‘89 تن (973‘20 خانوار) جمعیت داشته است (درگاه).

مآخذ

ابن‌حوقل، محمد، صورةالارض، به‌کوشش یوهانس هندریک کرامرس، لیدن، 1938-1939م؛
ابن‌رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1309ق/ 1891م؛
ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به‌کوشش مدرس رضوی، تهران، 1320ش؛
اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، لیدن، به‌کوشش دخویه، 1927م، آمارنامۀ استان کرمانشاه (1371ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان کرمانشاه، تهران، 1372ش؛
اوبن، اوژن، ایران امروز (1907-1906): ایران و بین‌النهرین، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، 1362ش؛
بلوشر، ویپرت، سفرنامه، تـرجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1363ش؛
پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛
جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش، ج 1؛
درگاه ملی آمار؛
رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران (کرمانشاهان)، تهران، 1320ش؛
سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1366ش): جمعیت عشایری دهستانها (کل کشور)، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365: فرهنگ روستایی کل کشور، تهران، 1369ش؛
طرح توسعۀ اقتصادی کرمانشاهان، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1354ش، ج 2؛
فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان باختران (کرمانشاه)، جهاد سازندگی، تهران، 1363ش؛
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها): استان کردستان، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1331ش، ج 5؛
قدوسی، محمدحسین، نادرنامه، مشهد، 1339ش؛
کردوانی، محمود، «کاوشهای علمی تپۀ چغاگاوانۀ شاه‌آباد غرب»، باستان‌شناسی و هنر ایران، تهران، 1350ش، شم‌ 7، 8؛
گزارش وضع موجود و گذشتۀ بخشهای مختلف استان باختران، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1361ش، ج 1؛
معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقائق، به‌کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1318ش، ج 3؛
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لیدن، 1906م؛
ناصرالدین شاه، سفرنامۀ عتبات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛
نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، نسخۀ دیجیتال، وزارت کشور، تهران، مهر 1388؛
نقشۀ راهنمای کشور جمهوری اسلامی ایران (شم‌ 165)، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران، بی‌تا؛
یاقوت، بلدان، ج 4؛
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، لیدن، 1891م؛
نیز:

Le Strange, LEC;
Matheson, S. A., Persia: An Archaeological Guide, London, 1976.
مژگان نظامی (دبا)