اسکویی

اُسکویی \ oskuy(ˀ)i\ ، مصطفى (1302-1384ش/ 1923-2005م)، بازیگر، کارگردان، مدیر، مدرس و پژوهشگر تئاتر.

اسکویی در محلۀ سنگلج تهران دیده به جهان گشود. او از فارغ‌التحصیلان دورۀ سوم هنرستان هنرپیشگی تهران بود و در آنجا از آموزشهای استادانی چون علی نصر، عنایت‌الله شیبانی، فضل‌الله بایگان، مهدی نامدار و عبدالحسین نوشین (بنیادگذاران تئاتر نوین ایران) بهره‌مند شد (اسکویی، مصطفى، سیری...، 28، 333-334، 337، 358، 396؛ نیز نک‌ : نصیری‌فر، 296- 298، 307-308). در فاصلۀ سالهای 1319 تا 1323ش، اسکویی با بازی در نمایشهای تماشاخانه‌های گوهر و هنر، تجربه‌ها و موفقیتهایی به‌دست آورد، تا آنجا که در 1323ش، نوشین برای افتتاح تئاتر جدیدش در تهران (تئاتر فرهنگ) و اجرای نمایش «وُلپُن» ــ نوشتۀ بِن جانسِن (جانسون) ــ او را به خدمت گرفت. ازآن‌پس، اسکویی یکی از بازیگران رسمی و همیشگی گروه نوشین به‌شمار می‌رفت (نک‌ : اسکویی، مصطفى، همان، 383، 397، 399، 402-403). اسکویی در 1324ش با مهین عباس طاقانی (بعداً: مهین اسکویی) ازدواج کرد. نخستین همکاری این زوج جوان در گروه نوشین، نمایش «ولپن» بود. این نمایش با درخشش بازیگری هر دو، به‌ویژه مهین (آن روزها با نام صحنه‌ایِ «سهیلا») در نقش «کلمبا»، فصلِ نوینی را در زندگی آنها آغاز کرد (همان، 442-448؛ نیز نک‌ : همو، پژوهشی...، 300).
در 1327ش، در پی دستگیری نوشین (نک‌ : خامه‌ای، 194-196)، تعطیلی تئاتر فردوسی و توقف کار گروه نوشین، اسکویی به‌همراه همسرش برای ادامۀ تحصیل تئاتر به فرانسه رفت و پس‌از گذراندن دورۀ یک‌سالۀ بازیگری در کنسرواتوار پاریس، برای فراگیری هنر کارگردانی، راهی مسکو شد (اسکویی، مصطفى، همان، 620-621، 623). آن دو طی اقامت شش‌سالۀ خود در مسکو، زیر نظر یوری زاوادسکی به آموختن فنون بازیگری و کارگردانی برپایۀ سیستم کُنستانتین استانیسلاوسکی (ه‌ م) پرداختند (نک‌ : همو، پژوهشی، 232-233، «از اولین...»، 62).
اسکویی در 1337ش، پس‌از بازگشت به ایران، هنرکده و گروه تئاتر آناهیتا را تأسیس کرد. او در این زمان، به‌جز آموزش بازیگری منطبق با سیستم استانیسلاوسکی، نمایشهایی را نیز بر روی صحنه برد (همان‌جا؛ همو، سیری، 632-633). نخستین نمایش گروه تئاتر آناهیتا «اُتِللو» (نوشتۀ ویلیام شکسپیر) بود که در اسفندماه 1337 به روی صحنه رفت (همان، 640- 648). این نمایش با اجراهای متعددش یکی از موفق‌ترین کارهای گروه نوپای آناهیتا به‌شمار می‌آمد. طی سالهای 1338 تا 1346ش، اسکویی که هرگز جای ثابتی را برای نمایش کارهایش به‌دست نیاورده بود، در تماشاخانه‌های مختلف تهران نمایشهایی را به روی صحنه برد، ازجمله «خانۀ عروسک» (نوشتۀ هِـنریک ایبسِن)، «طبقۀ ششم» (نوشتۀ آلفرِد ژاری)، «هیاهوی بسیار برای هیچ» (نوشتۀ شکسپیر)، «تراموایی به‌نام هوس» (نوشتۀ تنسی ویلیامز)؛ «روبهکها» (نوشتۀ لیلیِن هِـلمِن)؛ «سلمانی شهر سویل» و «عروسی فیگارو» (نوشتۀ بومارشه). بیشتر این نمایشها به دعوت شرکت ملی نفت در شهرهای مناطق نفت‌خیز نیز اجرا شد که با موفقیت همراه بود (نک‌ : همو، پژوهشی، 250-255، سیری، 809-824).
در 1347ش، اسکویی برای تدریس بازیگری و کارگردانیِ تئاتر به دانشگاه تهران دعوت شد. این همکاری تا 1351ش ادامه یافت. در این دوران، او با گروه آناهیتا ــ به‌جز اجرای دوبارۀ برخی از نمایشهایی کـه پیش از آن بر روی صحنه آورده بود ــ نمایش «رستم و سهراب» (نوشتۀ ارسلان پوریا) را در تهران و شهرستانها با موفقیت اجرا کرد و در 1351ش، همین نمایش را به‌صورت یک مجموعۀ سه‌قسمتیِ تلویزیونی ضبط کرد که در تلویزیون ملی ایران پخش شد (همو، پژوهشی، 283-285، 297-298، «از اولین»، 63).
پس از تعطیلی جامعۀ هنری آناهیتا ازسوی مرکز هنرهای نمایشی در 1365ش، اسکویی سالهای پایانی زندگی خویش را همچنان و خستگی‌ناپذیر درصدد ساخت یک تئاتر خصوصی با برنامه‌ای مشتمل بر آموزش و نمایش به‌صورت مستمر، منظم و علمی، مبتنی بر سیستم استانیسلاوسکی بود که هرگز به این رؤیای آرمانی خویش دست نیافت. او در آبان‌ماه 1384 در تهران درگذشت (یادداشت مؤلف؛ نیز نک‌ : اسکویی، مصطفى، پژوهشی، 339-340؛ نورایی، جم‌ ).
اسکویی در عرصۀ نشریات و تحقیقات هنری نیز فعالیت می‌کرد که ازجملۀ آنها مدیریت وی در مقطعی از دورۀ انتشار مجلۀ آناهیتا (1320-1332ش)، ترجمه و تألیف مقالات تئاتری و نیز کتاب پژوهشی در تاریخ تئاتر ایران بود که نخستین بار در مسکو در 1992م چاپ شد و بعداً با تغییر نام، با عنوان سیری در تاریخ تئاتر ایران، در 1378ش در تهران منتشر شد. همسر مصطفى اسکویی، مهین، نیز پابه‌پای وی در فعالیتهای نظری و عملی تئاتر ایران، ازجمله بازیگری، کارگردانی و ترجمه و تدریس، شرکت داشت.

مهین اسکویی (1308-1384ش/ 1929-2005م)

بازیگر، کارگردان، مترجم و مدرس تئاتر. او در تهران زاده شد و پیش از ازدواج، مهین عباس طاقانی نام داشت. او در شانزده‌سالگی با مصطفى اسکویی ازدواج کرد (نک‌ : اسکویی، سیری، 859) و گرچه در 1344ش از او جدا شد، همچنان تا پایان عمر با نام «اسکویی» (و گاهی «بانو مهین») در عرصۀ هنر نمایش در ایران فعالیت می‌کرد (همان، 860، جم‌ ؛ همو، پژوهشی، 299).

مهین اسکویی از همان آغاز کار در تئاتر و در گروه نوشین (1324ش)، توانایی خویش را در بازیگری به اثبات رساند. به‌جز «وُلپُن»، نمایشهای دیگری که وی در آنها نقش‌آفرینی کرد، عبارت‌اند از: «روسپی بزرگوار» (1326ش، نوشتۀ ژان ـ پل سارتر)، «مستنطق» (1326ش، نوشتۀ جان بوینتِن پریستلی)، اجرای دوبارۀ «ولپن» در 1326ش، «مردم» (1326ش، برگرفته از نمایشنامۀ توپاز، نوشتۀ مارسِل پُل پانیول)، «پرندۀ آبی» (1327ش، نوشتۀ موریس مِتِرلینک) و سرانجام، «چراغ گاز» (1327ش، نوشتۀ پَـتریک هَمیلتِن)، که همگی به کارگردانی عبدالحسین نوشین اجرا شدند (نک‌ : همو، سیری، 429-431، جم‌ ).
مهین اسکویی که در کنار بازی در تئاتر، از تحصیل نیز بازنمانده بود، پس از تعطیلی تئاتر فردوسی، با دریافت بورس تحصیلی از دولت دکتر مصدق برای ادامۀ تحصیل، به‌همراه شوهرش، ابتدا به پاریس، و سپس به مسکو رفت (نک‌ : اسکویی، مصطفى، پژوهشی، 233). او پس از 7 سال اقامت در روسیه و دریافت دیپلم کارگردانی، در زمستان 1336ش به ایران بازگشت و کار خود را این بار به‌عنوان بازیگر، کارگردان، مدرس و مترجم تئاتر آغاز کرد (همان، 300). مهین به‌جز بازی در نمایش «اتللو» (به کارگردانی مصطفى اسکویی، 1337ش)، در 1338ش نمایش «خانۀ عروسک» را با گروه تئاتر آناهیتا به روی صحنه آورد (همان، 234-235، 250؛ همو، سیری، 824). بازی درخشان او (در نقش «نورا») به‌همراه کارگردانی هوشمندانۀ وی نظر بسیاری از منتقدان تئاتر را به خود جلب کرد.
مهین پس از جدایی از مصطفى اسکویی (همان، 860)، در 1345ش در نمایش «نگاهی از پل» (نوشتۀ آرتور میلِر)، به کارگردانی پرویز بهرام، در تئاتر کسرى نقش‌آفرینی کرد (یادداشت مؤلف) و سپس خود در 1346ش، به‌همراه تنی چند از بازیگران گروه و هنرکدۀ آناهیتا، گروه تئاتر زمان را بنیاد نهاد. او تا 1357ش در عرصۀ بازیگری و کارگردانی فعال بود (نک‌ : همان، 904).
معروف‌تـرین کارهای مهین اسکویـی بـا گروه تئاتر زمان ــ بـر صحنه و در تلـویزیون ــ عبـارت‌اند از: «گـرگها و بره‌ها» و «صاعقه» (نوشتۀ اُستروفسکی)، «خرس و خواستگاری» و «سه خواهر» (نوشتۀ آنتون چِخوف)، «کالسکۀ زرین» (نوشتۀ پروسپِر مِریمه)، «صاحب مهمان‌خانه» (نوشتۀ کارلو گُلدونی) و «در اعماق» (نوشتۀ ماکسیم گورکی) (همان‌جا).
مهین اسکویی پس از انقلاب اسلامی، تا پایان زندگی به کار ترجمه و تدریس در زمینۀ تئاتر پرداخت. ازجمله آثار مهم و ارزشمند وی در زمینۀ ترجمه سه مجلد اصلی و حجیم سیستم استانیسلاوسکی در بازیگری تئاتر است (نک‌ : اسکویی، مهین، جم‌ ؛ نیز نک‌ : اسکویی، مصطفى، پژوهشی، 300).
حاصل پیوند مصطفى و مهین اسکویی سه دختر بود که از میان آنها، سودابه (1329-1385ش) در تئاتر، و به‌ویژه در عرصۀ بازیگری، موفق و فعال بود (نک‌ : آناهیتا...، 7). مهین اسکویی در 1384ش در تهران درگذشت.

مآخذ

اسکویی، مصطفى، «از اولین نمایش تا...»، گزارش فیلم، س 10، شم‌ 139؛
همو، پژوهشی در تاریخ تئاتر ایران، مسکو، 1992م؛
همو، سیری در تاریخ تئاتر ایران، تهران، 1378ش؛
اسکویی، مهین، «تاریخ تئاتر»، آناهیتا (ماهنامۀ هنر و سینما)، شم‌ مختلف؛
آناهیتا (ماهنامۀ فردوسی)، 1341ش، س 2، شم‌ 6؛
خامه‌ای، انور، چهار چهره (خاطرات و تفکرات دربارۀ نیما یوشیج، صادق هدایت، عبدالحسین نوشین و ذبیح بهروز)، تهران، 1368ش؛
نصیری‌فر، حبیب‌الله، سیمای هنرمندان ایران (موسیقی، تئاتر و سینما)، تهران، 1374ش بب‌ ، ج 1؛
نورایی، محمود، «پاییزان برگ زرین تئاتر ایران»، سینما، شم‌ 706؛
نیز: یادداشت مؤلف.

داریوش مؤدبیان