اسکناس

اسکناس \ eskenās\ ، پول کاغذی که ارزش و اعتبار آن را معمولاً بانکهای مرکزی تضمین می‌کنند. واژۀ اسکناس احتمالاً در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار (سل‌ : 1212-1250ق/ 1797-1834م) به فارسی راه یافته، و برگرفته از واژۀ روسیِ آسیگناتسیا است که خود از واژۀ فرانسوی آسینیا (به معنی حواله؛ پول کاغذی دورۀ انقلاب فرانسه) گرفته شده است (EIr.، ذیل «اسکناس»؛ وسکانیان، ذیل «اسکناس»؛ «فرهنگ...»، ذیل «آسینیا»).
در آغاز رواج یافتن اسکناس، ارزش این نوع پول به پشتوانۀ آن، یعنی مقدار طلا یا نقرۀ معادلی بود که پرداخت آن تضمین می‌شد. نخست، تضمین ارزش از سوی افراد یا شرکتها بود، اما کم‌کم دولتها جای آنها را گرفتند (EB، ذیل «پول»، بخش «پول کاغذی»). از انتشار پول کاغذی در چین، چندین سده پیش از غرب، گزارشهایی در دست است، اما در غرب، رواج گستردۀ این نوع پول در سالهای آغازین سدۀ 18م و از کشور فرانسه آغاز شد. کاربرد اسکناس در پایان سدۀ 18 و آغاز سدۀ 19م در دیگر جاهای جهان نیز فراگیر شد. پس از آن، میان سالهای 1789 تا 1796م نیز حکومت انقلابی فرانسه به انتشار پولی کاغذی با نام آسینیا پرداخت. در میان مهاجرنشینان آمریکا هم برگه‌هایی اعتباری برای دریافتها و پرداختها به‌کار می‌رفت؛ ولی این تجربه‌های آغازین به بدنامی پول کاغذی انجامید؛ زیرا با گذشت زمان، حجم اسکناسِ درگردش افزایش یافت و از اعتبار آن تا بدان اندازه کاسته شد که به کاغذی بی‌ارزش تبدیل‌گردید و پول فلزی دوباره جای آن را گرفت (همان‌جا). بعدها دولتها با تأسیس بانکهای مرکزی و استقرار نظامهای سامان‌یافتۀ پولی سبب شدند که پول کاغذی اعتبار خود را در دادوستدها بازیابد (ME، ذیل «پول»؛ برای آگاهی بیشتر، نک‌ : ﻫ د، پول).
پیش از سدۀ 13ق/ 19م، انواعی از پول کاغذی در ایران به کار می‌رفته است، ازجمله چاو \ čāv\ ، که برای مدت کوتاهی در عصر ایلخانیان رایج شد، و بیجَک، که سندی امضا و تضمین‌شده بود و آن را تجارت‌خانه‌های معتبر صادر می‌کردند. بیجک در نیمۀ سدۀ 13ق میان بازرگانان رواج گسترده داشت و حتى تا مدتها پس از رواج اسکناس نیز به کار می‌رفت. در این میان، بازرگانان از اسکناسهای خارجی (اسکناسهای روسی و عثمانی در شمال، و اسکناسهای هندی در جنوب کشور) هم استفاده می‌کردند (EIr.، همان‌جا).
تاریخ انتشار اسکناس در ایران را می‌توان به 3 دورۀ اصلی تقسیم کرد: 1. از 1268 تا 1309ش، که بانک شاهنشاهی ایران (بانک شاهی) مسئول انتشار اسکناس در ایران بود؛ 2. از 1309 تا 1339ش، که بانک ملی ایران این مسئولیت را به عهده داشت؛ 3. از 1339ش تاکنون که این مسئولیت بر عهدۀ بانک مرکزی ایران بوده است.
پیش از بانک شاهنشاهی، که انگلیسیها مالک و مدیر آن بودند، بانک انگلیسی دیگری به نام «بانک شرقی جدید» در چند شهر ایران شعبه داشت و برپایۀ نظام بانک‌داری جدید اداره می‌شد. این بانک اجازۀ چاپ اسکناس نداشت، اما چکهای بانکی پنج‌قرانی آن را می‌توان در حکم اسکناس دانست. پس از آنکه رویتِر (ﻫ م) توانست موافقت ناصرالدین‌شاه قاجار را برای اعطای امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران و حق انحصاری چاپ اسکناس به دست آوَرَد، نخستین اسکناسهایی که به نمونه‌های امروزی شباهت داشت، در 1269ش/ 1890م در خارج از کشور چاپ، و در ایران منتشر شد. روی این اسکناسها عبارت بانک شاهنشاهی ایران، نشان شیروخورشید و تصویر ناصرالدین‌شاه چاپ شده بود. استفاده از اسکناس تا مدتی با مقاومت روبه‌رو بود و حتى در آغاز جنگ جهانی اول (1914م)، بسیاری می‌خواستند اسکناسهای خود را با سکه‌های نقره معاوضه کنند.

برای جلوگیری از جعل اسکناس، دومین مجموعۀ اسکناسهای بانک شاهنشاهی، که در 1303ش منتشر شد، دارای ته‌نقش شیروخورشید بود. این اسکناسها به ارزشهای 1، 2، 5، 10، 20، 50 و 100 تومانی، و با تصویر ناصرالدین‌شاه انتشار یافت.
پس از تأسیس بانک ملی ایران (ﻫ م) و دادن حق انحصاری انتشار اسکناس به آن، نخستین اسکناسهای چاپ این بانک در بهار 1311ش، با تصویر رضاشاه و به ارزشهای 5، 10، 20، 100 و 500 ریالی انتشار یافت. بنا بر قانون اصلاح واحد پول ایران (1310ش)، ریال (هر ریال برابر با 100 دینار) واحد پول قانونی ایران شد و واحدهای پول رایج در گذشته، مانند قران و تومان، برچیده شدند. در 1314ش، دومین مجموعۀ اسکناسهای چاپ بانک ملی ایران با تصویری اندکی بزرگ‌تر از رضاشاه انتشار یافت و اسکناس جدید 000‘1 ریالی هم به آنها افزوده شد. در 1315 و 1317ش، اسکناسهایی جدید با تصویر رضاشاه (بی‌کلاه) منتشر شد و برای اولین و آخرین بار، بر روی اسکناسهای 100، 500 و 000‘1 ریالی، معادل ارزش طلای اسکناس (هر 100 ریال برابر با یک پهلوی) قید شد. در این مجموعه، اسکناسهای 000‘10 ریالی نیز چاپ شد، اما به‌سبب مبلغ بسیار زیاد آن، به گردش نیفتاد.
در 1323ش نخستین اسکناسهای دارای تصویر محمدرضاشاه، به ارزشهای 5، 10، 20 و 100 ریالی، انتشار یافت. دو سال بعد، اسکناسهای 50، 500 و 000‘1 ریالی هم به آنها افزوده شد.
با افزایش شمار بانکهای خصوصی و پیچیده و گسترده‌تر شدن نظام پولی کشور در دهۀ 1330ش، ایفای هر دو نقش بانک تجاری و بانک مرکزی برای بانک ملی ایران دشوار شد؛ از این‌رو، به‌منظور ایجاد هماهنگی میان بانکها و اِعمال سیاست پولی واحد در کشور، بانک مرکزی ایران در خرداد 1339 بنیاد نهاده شد. نخستین اسکناسهای بانک مرکزی، به ارزشهای 10 و 20 ریالی و با امضای وزیر دارایی و رئیس‌کل بانک مرکزی، در 1340ش منتشر شد. ته‌نقش اسکناسهای چاپ بانک مرکزی معمولاً تاج، شیروخورشید یا تصویر شاه بود.
در 1344ش، اسکناس 5 هزار ریالی با امضای وزیر دارایی و رئیس‌کل بانک مرکزی، و مانند اسکناسهای پیشین در خارج از کشور، اما این‌بار در پاکستان، چاپ شد، ولی ازآن‌رو که رنگ آن با آب پاک می‌شد، به‌سرعت از گردش خارج شد. بازپسین مجموعۀ اسکناسهای انتشاریافته در دوران پهلوی با امضای یوسف خوش‌کیش، رئیس‌کل بانک مرکزی، و محمد یگانه، وزیر اقتصاد و دارایی، منتشر شد. بیشترین حجم اسکناس در دوران پهلوی به حدود 912 میلیارد ریال رسید.
در 1358ش، بانک مرکزی ایران نخستین اسکناسهای پس از انقلاب اسلامی را منتشر کرد. این اسکناسها همان اسکناسهای گذشته بودند که در آنها، تصویر شاه با طرحی پوشانده شده بود و روی ته‌نقش آنها هم نخست شیروخورشید، و سپس نشان موقت جمهوری اسلامی چاپ شد. اسکناسهای بعدی با امضای علی اردلان، وزیر اقتصاد و دارایی، و محمدعلی مولوی، رئیس‌کل بانک مرکزی، و با تصویری از بارگاه امام رضا(ع) به‌جای تصویر شاه، و نشان موقت جمهوری اسلامی که روی ته‌نقش چاپ شده بود، انتشار یافت.
در 1360ش، نخستین اسکناسهایی که ته‌نقش آنها نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی ایران بود، انتشار یافت و در 1366ش، تصویـری از محمدحسین فهمیـده ــ نـوجوانـی که در جریان جنگ ایران و عراق، جان خود را ایثارگرانه از دست داد ــ جایگزین ته‌نقش پیشین شد. در 1372ش، برای نخستین‌بار تصویر امام‌خمینی بر اسکناسهای 000‘10 ریالی چاپ شد و ته‌نقش این اسکناسها نیز همین تصویر بود (EIr.، همان‌جا).
هم‌اکنون در ایران اسکناسهای 000‘2، 000‘5، 000‘10، 000‘20، 000‘50 و 000‘100 ریالی منتشر می‌شود. این اسکناسها با طیفی از رنگهای گوناگون در داخل کشور چاپ می‌شوند و روی همۀ آنها تصویر امام‌خمینی قرار دارد (نک‌ : تصویر 1). ته‌نقش اسکناسها هم تصویر امام‌خمینی است. روی همۀ اسکناسها، امضای وزیر امور اقتصادی و دارایی، و رئیس‌کل بانک مرکزی دیده می‌شود. در سالهای اخیر، انواع چکهای بانکی، ازجمله ایران‌چک، با ارزشهای زیاد از سوی بانکها انتشار یافته است که حکم اسکناسهای درشت را دارد.
در 1385ش، شمار اسکناسهای درگردش در ایران 3/ 7 میلیارد برگ، و سرانۀ آن برای هر ایرانی 100 برگ بوده است. در آن زمان، سالانه 120 میلیارد ریال برای گردآوری، جایگزینی و از میان بردن اسکناسهای فرسوده هزینه می‌شده است. برپایۀ آمارهای بانک جهانی، 70 گونه بیماری از راه اسکناس انتقال می‌یابد. گسترش بانک‌داری الکترونیکی و رواج کارتهای الکترونیکی به‌جای پول، جایگاه اسکناس را در انواع دادوستدهای مالی در آینده‌ای نه‌چندان دور تغییر خواهد داد ( اعتماد، 14).

مآخذ

اعتماد، 24 آبان 1385، س 5، شم‌ 1259؛
وسکانیان، گ. آ.، فرهنگ روسی به فارسی، تهران، 1372ش؛
نیز:

EB, 2004;
EIr.;
ME, 2004;
The American Heritage Dictionary of the English Language, 3rd edition, Boston/ New York, 1992.
عبدالحسین آذرنگ