بیت المعمور

بِیتُ الْمَعْمور، تركیبی‌ قرآنی‌ به‌ معنای «سرای‌ آباد» كه‌ در دیدگاه‌ بیشتر مفسران‌، قابلیت‌ همسنگی‌ با بیت‌الحرام‌ را داراست‌. این‌ تركیب‌ تنها یك‌ بار در قرآن‌ كریم‌ آمده‌ است‌ (نک‌ : طور /52 /4)و خداوند متعال‌ برای‌ بیان‌ این‌ مطلب‌ كه‌ بی‌گمان‌ عذاب‌ الاهی‌ (بر كافران‌) رخ‌ خواهد نمود و هیچ‌كس‌ را دفع‌ آن‌ مقدور نخواهد بود (نک‌ : طور /7- 8)، بدان‌ سوگند یاد كرده‌ است‌. گذار شتابان‌ از این‌ تركیب‌ در قرآن‌ كریم‌، بدون‌ هیچ‌ توضیح‌ و بیانی‌، طبعاً همچون‌ بسیاری‌ از موضوعات‌ قرآنی‌، توجه‌ بسیاری‌ از مفسران‌ را به‌ خود جلب‌ كرده‌ است‌. پرداختن‌ به‌ تفسیر و نیز بیان‌ توضیحاتی‌ دربارۀ بیت‌ المعمور، از همان‌ زمان‌ پیامبر (ص‌)، و از زبان‌ آن‌ حضرت‌ آغاز شد و توسط صحابه‌ و تابعان‌ ادامه‌ یافت‌. افزون‌ بر منزلت‌ این «سرا»، از آن‌ رو كه‌ مقام‌ سوگند الاهی‌ در قرآن‌ را یافته‌ است‌، در روایات‌ نیز بسیار بدان‌ پرداخته‌ شده‌، و توسط مفسران‌ مورد بررسی‌ قرار گرفته‌ است‌. در برابر غالب‌ روایات‌، تنها حسن‌ بصری‌ بیت‌ المعمور را همان‌ بیت‌ الحرام‌ دانسته‌ است‌ (2 /305)، اما بیشتر روایات‌ بیان‌ كنندۀ آن‌اند كه‌ این‌ خانه‌ در آسمان‌ جای‌ دارد؛ چنان‌كه‌ در حدیثی‌ از مالك‌ بن‌ صعصعه‌ از رسول‌ گرامی‌ (ص‌) آمده‌ است‌ كه‌ آن‌ حضرت‌ در معراج‌، هنگامی‌ كه‌ به‌ همراه‌ جبرئیل‌ از آسمان‌ هفتم‌ گذشتند، به‌ بیت‌ المعمور رسیدند، جایی‌ كه‌ هر روز 70 هزار فرشته‌ در آن‌ به‌ نماز می‌ایستند، فرشتگانی‌ كه‌ دیگر هرگز به‌ آنجا باز نمی‌گردند. در ادامۀ حدیث‌ آمده‌ است‌ كه‌ پیامبر (ص‌) پس‌ از آن‌ به‌ سدرۀ المنتهی‌ رسیدند (بخاری‌، 1174؛ نیز نک‌ : مسلم‌، 1 /146؛ طبری‌، 27 /10، 11).
در دسته‌ای‌ از روایات‌ معراج‌، بر این‌ موضوع‌ تكیه‌ شده‌ است‌ كه‌ پیامبر (ص‌) و در پس‌ ایشان‌، دیگر انبیا و رسولان‌، و نیز فرشتگان‌ در بیت‌ المعمور با اذان‌ جبرئیل‌ به‌ نماز ایستادند (شیخ‌ طوسی‌، تهذیب‌ ... ، 2 /60؛ مجلسی‌، 36 /155). قابل‌ توجه‌ آن‌ است‌ كه‌ در روایتی‌ كه‌ مجلسی‌ در این‌ باره‌ نقل‌ می‌كند، این‌ خانه‌ در آسمان‌ چهارم‌، و ساخته‌ شده‌ از یاقوت‌ سرخ‌ است‌ (همانجا).
در روایات‌ گوناگون‌، جایگاه‌ بیت‌ المعمور در طبقات‌ مختلف‌ آسمان‌ دانسته‌ شده‌ است‌. آسمان‌ هفتم‌، ششم‌، چهارم‌ و آسمان‌ فرودین‌ (السماء الدنیا) (نک‌ : طبری‌، همانجاها؛ ابن‌ بابویه‌، 2 /109-110؛ زمخشری‌، 4 /33؛ روزبهان‌، 360؛ میبدی‌، 9 /333)؛ و در روایتی‌ بیت‌المعمور متصل‌ به‌ عرش‌ است‌ (ازرقی‌، 6)؛ و حتى در برخی‌ روایات‌ برای‌ فراهم‌ آوردن‌ اشتراكی‌ در بیان‌ مطلب‌، به‌ وجود «بیتی‌ معمور» در هركدام‌ از طبقات‌ آسمان‌ و زمین‌ اشاره‌ شده‌ است‌ (نک‌ : ابن‌ عطیه‌، 5 /186).
اما واقعیت‌ این‌ است‌ كه‌ وجه‌ اشتراك‌ غالب‌ روایات‌، در اصل‌، بیان‌ همسنگی‌ و تقابل‌ بیت‌ المعمور و خانۀ كعبه‌ است‌. چنین‌ آمده‌ است‌ كه‌ همان‌ گونه‌ كه‌ برای‌ آدمیان‌ در زمین‌ خانه‌ای‌ برای‌ پرستش‌ پروردگار وجود دارد و آن‌ بیت‌ الحرام‌ است‌، در آسمان‌ نیز برای‌ فرشتگان‌، خانه‌ای‌ بنا شده‌ است‌ كه‌ در آن‌ به‌ پرستش‌ الاهی‌ بپردازند، خانه‌ای‌ با همان‌ حرمتی‌ كه‌ كعبه‌ در زمین‌ دارد. در این‌ باره‌ روایات‌ دیگری‌ نیز آمده‌ است‌: بیت‌ المعمور مسجدی‌ است‌ كه‌ در بالای‌ خانۀ كعبه‌ در آسمان‌ قرار گرفته‌ است‌؛ برای‌ آدم‌ (ع‌) از بهشت‌ به‌ زمین‌ فرو فرستاده‌، و در ایام‌ توفان‌، به‌ آسمان‌ برده‌ شده‌ است‌ و نام‌ آن‌ ضِراح‌ است‌؛ و موضوعاتی‌ از این‌ دست‌ (طبری‌، همانجاها؛ ابن‌درید، 2 /137؛ ابن‌بابویه‌، 2 /106، 110؛ شیخ‌ طوسی‌، التبیان‌، 9 /402، تهذیب‌، 6 /110؛ میبدی‌، همانجا؛ برای‌ بررسی‌ قابل‌ توجه‌ ابن‌ جوزی‌، نک‌ : 8 /46-47).
دسته‌ای‌ دیگر از روایات‌ در تفسیر آیۀ یاد شده‌، با اشاره‌ به‌ نزول‌ یكبارۀ قرآن‌ كریم‌، گویند كه‌ بیت‌ المعمور همان‌ جایگاه‌ ستارگان‌ در آسمان‌ فرودین‌ است‌ كه‌ قرآن‌ كریم‌ در شب‌ قدر از ماه‌ رمضان‌ به‌ آنجا فرود آمد و سپس‌ به‌ تدریج‌ بر پیامبر اكرم‌(ص‌) نازل‌ شد (نک‌ : طبری‌، 2 /85؛ كلینی‌، 2 /629). با نگاهی‌ به‌ موضوع‌ 70 هزار فرشتۀ زائر در هر روز از این‌ خانه‌، در روایتی‌ غریب‌ چنین‌ آمده‌ است‌ كه‌ در آسمان‌ چهارم‌ نهری‌ است‌ به‌ نام‌ حیران‌ (= حیوان‌) كه‌ جبرئیل‌ هر روز در آن‌ وارد می‌شود و با خروج‌ وی‌ از آن‌، 70 هزار قطره‌ از آب‌ آن‌ نهر از او می‌چكد و هریك‌ به‌ فرشته‌ای‌ تبدیل‌ می‌شود (طبرسی‌، 9 /303؛ ابن‌ كثیر، 6 /428؛ مجلسی‌، 55 /55، 60). شگفت‌ آنكه‌ در برخی‌ از روایات‌، این‌ فرشتگان‌ زائر در شمار قبیله‌ای‌ از ابلیسیان‌، به‌ نام‌ جن‌ دانسته‌ شده‌اند (طبری‌، 27 /11؛ سیوطی‌، 7 /628). گفتنی‌ است‌ برخی‌ از عارفان‌ و متصوفان‌ با دیدگاهی‌ ویژه‌ به‌ موضوع‌ بیت‌ المعمور نگریسته‌، و مفاهیمی‌ عرفانی‌ از آن‌ برگرفته‌اند (نک‌ : ابن‌ عربی‌، 2 /547- 548؛ روزبهان‌، 342؛ قشیری‌، 3 /472؛ نیز نک‌ : ه‌ د، كعبه‌).

مآخذ

ابن‌ بابویه‌، محمد، علل‌ الشرائع‌، بیروت‌، 1408ق‌ /1988م‌؛
ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، زادالمسیر، بیروت‌، 1404ق‌؛
ابن‌ درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دكن‌، 1345ق‌؛
ابن‌ عربی‌، محیی‌الدین‌، تفسیر، به‌ كوشش‌ مصطفى غالب‌، بیروت‌، 1978م‌؛
ابن‌ عطیه‌، عبدالحق‌، المحرر الوجیز، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ عبدالشافی‌ محمد، بیروت‌، دارالكتب‌ العلمیه‌؛
ابن‌ كثیر، تفسیر، بیروت‌، 1389ق‌ /1970م‌؛
ازرقی‌، محمد، اخبار مكة، به‌ كوشش‌ ووستنفلد، لایپزیگ‌، 1858م‌؛
بخاری‌، محمد، صحیح‌، به‌ كوشش‌ مصطفى دیب‌ بغا، دمشق‌ / بیروت‌، 1407ق‌ /1987م‌؛
حسن‌ بصری‌، تفسیر، به‌ كوشش‌ محمد عبدالرحیم‌، بیروت‌، دارالحدیث‌؛
روزبهان‌ بقلی‌، شرح‌ شطحیات‌، به‌ كوشش‌ هانری‌ كربن‌، تهران‌، 1360ش‌ /1981م‌؛
زمخشری‌، محمود، الكشاف‌، قاهره‌، 1966م‌؛
سیوطی‌، الدر المنثور، بیروت‌، 1403ق‌ /1983م‌؛
شیخ‌ طوسی‌، محمد، التبیان‌، به‌ كوشش‌ احمد حبیب‌ قصیر عاملی‌، بیروت‌، دار احیاء التراث‌ العربی‌؛
همو، تهذیب‌ الاحكام‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، تهران‌، 1364ش‌؛
طبرسی‌، فضل‌، مجمع‌ البیان‌، قاهره‌، 1396ق‌ /1976م‌؛
طبری‌، تفسیر؛
قرآن‌ كریم‌؛
قشیری‌، عبدالكریم‌، لطائف‌ الاشارات‌، به‌ كوشش‌ ابراهیم‌ بسیونی‌، قاهره‌، 1983م‌؛
كلینی‌، محمد، الكافی‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، بیروت‌، 1388ق‌؛
مجلسی‌، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت‌، 1403ق‌؛
مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحیح‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، 1374ق‌ / 1955م‌؛
میبدی‌، احمد، كشف‌ الاسرار، به‌كوشش‌ علی‌اصغر حكمت‌، تهران‌،1361ش‌.

فرامرز حاج‌منوچهری‌