بحیره

بَحیره، عنوانی برای گونه‌ای از آزاد کردن آیینی حیوانات در عصر جاهلی که در قرآن کریم ابطال شده است. در بین اعراب پیش از اسلام چنین مرسوم بود که ثمرۀ زایمان پنجم ماده شتر را با «بَحْر»، یا شکافتن گوش آن نشانه‌گذاری می‌کردند و این حیوان که «بحیره» نام می‌گرفت، آزاد، و وقف خدایان می‌شد و هرگونه بهره‌کشی از آن اعم از سواری و بارکشی و استفاده از گوشت و شیر و پشم آن ممنوع بود. باید گفت: در برخی منابع، آیین بحیره دربارۀ گوسفند نیز صادق بوده است. دربارۀ آیینهای هم عرض بحیره باید گفت: براساس روایات مشهور، سائبه شتری بود که به عنوان وفای به نذر آزاد می‌شد، وصیله ثمرۀ زایمان هفتم گوسفند بود که توأمان می‌بود و حام نرینه‌ای بود که 10 نوبت باروری مثمر پدید می‌آورد (احمدبن حنبل، 2/ 366، 3/ 473، 4/ 136، ﺟﻤ؛ بخاری، 4/ 1690؛ مسلم، 4/ 2192؛ عیاشی، 1/ 347؛ قمی، 1/ 195؛ ابن بابویه، 148؛ راغب، 34، 132، 562؛ سیوطی، 2/ 337-338، 3/ 48).
گفتنی است که با توجه به نقش حیانی چارپایان در زندگی اعراب بادیه، آیینهای وقف حیوان به خدایان در دورۀ جاهلی ـ که به باور مشرکان موجب رضای خدایان و افزونی چارپایان بود ـ اهمیتی ویژه داشته است (ﻧﻜ : آلوسی، 3/ 36ﺑﺒ). از گفتۀ ابوالاحوص و مجاهد و قتاده چنین برمی‌آید که بهره‌گیری از بحیره تنها بر زنان حرام بوده است و پس از مرگِ حیوان، مرد و زن از گوشت آن استفاده می‌کردند (ﻧﻜ : سیوطی، همانجا). ظاهراً منبع گفتار این مفسران نه روایاتی مستقل بلکه برداشتی از آیۀ 139 سورۀ انعام (6) بوده است که آن را ناظر به بحیره دانسته‌اند.
به هر روی، قرآن کریم افزون بر بحیره، گونه‌هایی دیگر از آزاد کردن آیینی حیوان شامل سائبه، وصیله و حام را بدعتی از جانب مشرکان و افترایی به خداوند شمرده (مانده/ 5/ 103)، و بریدن گوش حیوان به عنوان علامت را به دستور شیطان دانسته است (نساء / 4/ 119). برپایۀ حدیثی از پیامبر(ص)، نخستین کسی که رسم بحیره را در بین عرب قرار داد، عمروبن لُحَنی بود که از آیین گذاران بنام دورۀ جاهلی است (ابن هشام، 1/ 201-202؛ نیز ﻧﻜ : بخاری، همانجا: نسبت سائبه به عمرو ابن عامر خزاعی).
در پی برخورد قاطعانۀ قرآن کریم، این آیینها در دورۀ اسلامی برچیده شد، اما با توجه به یادکرد بحیره و اخوات آن در قرآن کریم، در منابع فقهی نیز به طور گذرا دربارۀ استفاده از گوشت چنین حیواناتی سخن آمده است (مثلاً ﻧﻜ : شافعی، 6/ 183ﺑﺒ؛ جصاص، 4/ 185؛ شیخ طوسی، 3/ 286-287).

مآخذ

آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب، به کوشش محمدبهجت اثری، قاهره، 1342ق/ 1923م؛
ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبرغفاری، قم، 1361ش؛
ابن هشام، عبدالملک، السیرةالنبویة، به کوشش طه عبدالرئوف، سعد، بیروت، 1411ق؛
احمدبن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛
بخاری، محمد، صحیح، به کوشش مصطفى دیب البغا، دمشق، 1410ق/ 1990م؛
جصاص، احمد، احکام القرآن، به کوشش محمدصادق قمحاوی، بیروت، 1405ق/ 1985م؛
راغب اصفهانی، حسین، معجم مفردات الفاظ القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، قاهره، 1392ق/ 1972م؛
سیوطی، الدرالمنثور، قم، 1404ق؛
شافعی، محمد، الام، به کوشش محمدزهری نجار، یبروت، دارالمعرفه؛
شیخ طوسی، محمد، المسبوط، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1387ق؛
عیاشی، محمد، التفسیر، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، تهران، 1380ق؛
قرآن کریم؛
قمی؛
علی، تفسیر، بیروت، 1412ق/ 1991م؛
مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمدفؤادعبدالباقی، قاهره، 1955م.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث