ابن ولید قمی

اِبْنِ وَلیدِ قُمی، ابوجعفر محمد بن حسن بن احمد (د 343 ق / 954 م)، محدث و فقیه امامی. تاریخ ولادت وی معلوم نیست، ولی از آنجا که از محمد بن حسن صفار (د 290 ق) بسیار روایت کرده (به عنوان نمونه، نک‌ : ابن‌بابویه، «مشیخة»، 434) و از سوی دیگر به قرینۀ عدم روایت مستقیم وی از احمد بن ابی عبداللـه برقی (د 280 ق) و احمد بن محمد بن عیسی اشعری (د 280 ق به بعد) می‌توان ولادت او را درحدود 270 ق تخمین زد. از جزئیات زندگی وی نیز چیزی نمی‌دانیم، اما باتوجه به عبارت نجاشی (ص 383) که او را «شیخ القمّیین ... » نامیده است و با بررسی مشایخ و شاگردان وی می‌توان نتیجه گرفت که ابن‌ولید زندگی خود را عمدتاً در قم گذرانده است. سعد بن عبداللـه اشعری، احمد بن ادریس قمی، عبداللـه بن جعفر حمیری، محمد بن یحیی عطار، محمد بن ابی‌القاسم ماجیلویه و علی بن ابراهیم قمی ازجمله مشایخ او بوده‌اند (ابن‌بابویه، الخصال، 21، «مشیخة»، 515؛ نجاشی، 8؛ طوسی، الفهرست، 76، 89، 102). ا معروف‌ترین کسانی که از وی روایت کرده‌اند، محمد بن علی ابن‌بابویه، ابن ابی جید، احمد بن شاذان، جعفر ابن قولویه، ابن داوود قمی و سلامة بن محمد ارزنی شایان ذکرند (ابن‌قولویه، 15، جم‌ ؛ ابن‌بابویه، همانجاها؛ ابن ‌شاذان، 97؛ نجاشی، 60، 192؛ طوسی، همان، 156). هارون بن موسی تلعکبری نیز با مکاتبه از ابن‌ولید اجازۀ روایت گرفته است (طوسی، الرجال، 495؛ دلائل الامامة، 141، 143، 187). در منابع رجالی بر وثاقت و تبحر وی در حدیث، فقه و رجال تأکید شده است (نک‌ : نجاشی، 383؛ طوسی، الرجال، الفهرست، همانجاها؛ ابن‌ داوود، 383-384؛ به نقل از ابن غضائری). ظاهراً ابن‌ولید دارای روش خاص در جرح و تعدیل رجال و نقد احادیث بوده و از روایت برخی از احادیث و کتب روایی به جهت «موضوع» دانستن آنها یا جهات دیگر خودداری می‌ورزیده است (نک‌ : نجاشی، 329، 354، 373؛ طوسی، همان، 71، 76، 143، 146).
ابن‌ولید دربارۀ «غلو» دارای آراء و نظرات خاصی بوده است. او مفهوم غلو را تا آنجا گسترش می‌داد که حتی اعتقاد به عدم وقوع سهو از نبی و امام را از نخستین درجات غلو می‌شمرد (ابن‌ بابویه، فقیه، 1 / 360؛ مفید، «تصحیح الاعتقاد»، 63-66). از اینکه ابن‌ولید روایات مرسل را در نوادر الحکمة نپذیرفته (نک‌ : نجاشی، 348؛ طوسی، همان، 145)، شاید برآید که وی در این‌باره به «اصالة العدالة» قائل نبوده است. اینکه آیا ابن‌ولید خود اینگونه نظرات را در قم رواج داده یا آن را از پیشینیان گرفته بوده، قابل مطالعه است، ولی به هر حال برخی از قمیان همانند ابن بابویه و حتی در در مواردی برخی از عراقیان چون ابن‌نوح سیرافی، شیخ طوسی و نجاشی در جرح و تعدیل روات از او پیروی نموده‌اند (نک‌ : ابن‌بابویه، همان، 2 / 90-91؛ نجاشی، 316، 329، 348؛ قس: 77، 333؛ طوسی، الرجال، 447، 469، الفهرست، همانجا). ابن‌ولید فرزندی به نام ابوالحسن احمد داشته که از پدر روایت کرده و مفید، غضائری و ابن‌عبدون نیز از او روایت کرده‌اند (نک‌ : مفید، الامالی، 1، 11-12؛ طوسی، «مشیخة»، 58، 64-65). احمد ظاهراً در بغداد اقامت داشته و چنانکه در داستان ابوبکر بغدادی ــ که ادعای نیابت امام زمان (ع) داشته ــ نقل شده، وی از جانب پدر و جماعتی دیگر در بصره نیز حاضر می‌شده است (نک‌ : همو، الغیبة، 255).

آثـار

از ابن‌ولید 3 اثر می‌شناسیم که هیچ‌یک اکنون در دست نیست: 1. الجامع (ابن‌ندیم، 279؛ نجاشی، 383؛ طوسی، الفهرست، 156). ابن‌بابویه در مقدمۀ فقیه (1 / 4) ضمن بر شمردن الجامع در شمار منابع کتاب خود، آن را از مراجع اصلی حدیث نزد محدثین معرفی می‌کند و اگرچه در آثار ابن‌بابویه نام این کتاب به تصریح جز در موارد معدودی (مثلاً التوحید، 226) نیامده، ولی بسیاری از روایات وی می‌تواند از این کتاب گرفته شده باشد. نسخه‌های الجامع تا سدۀ 7 ق / 13 م و شاید مدتها پس از آن نیز وجود داشته است (نک‌ : ابن‌طاووس، الاقبال، 11، فرج المهموم، 139؛ آقابزرگ، 5 / 29)؛ 2. تفسیر القرآن (ابن‌ندیم، نجاشی، طوسی، همانجاها)؛ 3. الفهرست، که مورد استفادۀ نجاشی در رجال (ص 33، جم‌ ) و طوسی در الفهرست (جم‌ ) قرار گرفته است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، ابن‌بابویه، محمد بن علی، التوحید، به کوشش هاشم حسینی طهرانی، تهران، 1387 ق؛
همو، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1389 ق؛
همو، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1390 ق؛
همو، «مشیخة»، همراه ج 4 فقیه (نک‌ : ابن‌بابویه، در همین مآخذ)؛
ابن‌داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1342 ش؛
ابن شاذان، احمد بن محمد، مائة منقبة، به کوشش نبیل رضا علوان، بیروت، 1409 ق؛
ابن‌طاووس، علی بن موسی، الاقبال، تهران، 1320 ق؛
همو، فرج المهموم، نجف، 1368 ق؛
ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، 1356 ق، ابن‌ندیم، الفهرست؛
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، نجف، 1383 ق؛
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، 1381 ق / 1961 م؛
همو، الغیبة، نجف، 1385 ق؛
همو، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه؛
همو، «مشیخة»، همراه ج 10، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1382 ق / 1963 م؛
مفید، محمد بن محمد، الامالی، به کوشش حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری، قم، 1403 ق؛
همو، «تصحیح الاعتقاد»، همراه اوائل المقالات، به کوشش زنجانی و چرندابی، تبریز، 1371 ق؛
نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، 1407 ق.

محمّدجواد شبیری