نویسنده (ها) :
محمد آصف فکرت
آخرین بروز رسانی : چهارشنبه 7 خرداد 1399 تاریخچه مقاله
اَحْمَدِ بْنِ عَبْدُالرِّضا، مهذبالدین بصری دمامینی حیدرآبادی (د پس از 1085 ق / 1674 م)، محدث و عالم امامی. از تاریخ تولد، زادگاه و اوایل زندگانی او چیزی دانسته نیست. به گفتۀ آقا بزرگ، تنها در نامۀ دانشوران ناصری نسبت او بصری یاد شده ( الذریعة، 2 / 227، 3 / 363) و بروكلمان او را دمامینی دانسته است (GAL, II / 542; GAL, S, II / 577). احمد خود در فائق المقال به مناسبتی یاد كرده كه هرگاه در بلاد عرب میماند و مهاجرت نمیكرد، شخص كامل میشد (نك : كشمیری، 182). معلوم نیست كه او در چه تاریخی به ایران آمده است، ولی از یادداشتهای پایانی تألیفاتش پیداست كه در 1068 ق در روستای ادكان اسفراین در خراسان بوده و در آنجا به نگارش كتابهای اخلاق، الاعتقادیه و مصباح الصلاح پرداخته است (آقا بزرگ، همان، 1 / 380، 2 / 227، مصفی المقال، 51؛ مركزی، 8 / 404). احمد چنانكه خود در خاتمۀ فائق المقال (ص 310) به صراحت بیان كرده، شاگرد حر عاملی بوده و بیشتر احادیث آن كتاب را از او روایت كرده است و نیز حر عاملی در 1075 ق به خط خویش بر كتاب الدرة النجفیه اثر احمد بن عبدالرضا تقریظ نوشته كه نسخۀ خطی كتاب با دست نوشتۀ حر عاملی موجود است (آقا بزرگ، الذریعة، 8 / 113). احمد در فائق المقال، ازمصاحبت خویش با ملوك نیز یاد كرده و آن را هم یكی از عوامل نپرداختن به ادامۀ تحصیلات و تحقیقات دانسته است (نك : كشمیری، همانجا). با توجه به اینكه او فائق المقال را در نخستین سال ورود به حیدرآباد تألیف كرده است، مصاحبت او با ملوك میبایست مربوط به پیش از این تاریخ و در نواحی مختلف بوده باشد. به هر حال احمد سالهای 1068- 1079 ق را در نواحی مختلف خراسان، چون ادكان، شاندیز و مشهد گذرانیده ودر هر یك از این نواحی تألیف یا تألیفاتی داشته است (آقا بزرگ، همان، 3 / 362، مصفی المقال، 52؛ GAL، همانجا). در حالی كه وی در اوایل 1079 ق هنوز در مشهد بوده و در آن شهر كتاب معارج الدین و مناهج الیقین را تألیف كرده بود (همانجا)، در اواسط همان سال به هرات رفت و رسالۀ المقنعة الانیسة و المغنی النفیسة را در آنجا نوشت (نك : ملك، 6 / 495). اقامت او در هرات ظاهراً كوتاه مدت بوده، زیرا در ذیقعدۀ همان سال در قندهار كتاب التحفة الصفویة را نوشته است (آقا بزرگ، الذریعة، 3 / 447) و از آنجا به كابل رفته و در 1080 ق به تألیف كتاب عمدة الاعتماد فی كیفیة الاجتهاد پرداخته است (همان، 15 / 334). برخی از رسائل او ــ كه نسخههای آنها موجود است ــ در 1081 ق در حیدرآباد نوشته شده است و كتاب كلیات الطب را در 1082 ق در شاه جهانآباد تألیف كرده است (همان، 1 / 30، 18 / 130). از احوال احمد پس از 1085 ق اطلاعی در دست نیست. وی در همین سال برای شخصی به نام احمد بن جعفر چلبی اجازه نوشته است (ملك، 6 / 496). احمد از بیشتر علوم و فنون روزگار خویش بهره داشته و كتابها و رسـالههایی در هر بـاب نوشته است. تـألیفات او ــ كه نسخههای آنها در دست است ــ دانش او را تفسیر، اصول، حدیث، فقه، رجال، اخلاق، فنون ادبی، طب، هیأت و نجوم، علوم طبیعی و مهارتهایی چون قیافهشناسی نشان میدهد و چنانكه خود در فائق المقال یاد كرده، 200‘1 حدیث را با سلسلۀ اسناد و 000‘12 حدیث را بدون سلسلۀ اسناد ازبر داشته است (كشمیری، 182؛ قس: حسنی، 5 / 41). گفتنی است كه احمد، حر عاملی را شیخ، استاد و ملاذ خویش خوانده است (نك : ص 310).
آثـار
تا آنجا كه میدانیم تألیفات او همه به زبان عربی است. مهمترین آنها فائق المقال، در حدیث و رجال است كه آخرین اثر موجود اوست. دیگر الدرة النجفیة فی الاصول الفقهیه است. بیشتر این تألیفات با ذكر نسخههای آنها توسط آقا بزرگ، در مجلدات مختلف الذریعه (نك : فاضل، 72) و نیز بروكلمان (GAL, II / 542; GAL, S, II / 577-578) گزارش شده است (همچنین برای فهرست برخی دیگر از تألیفات، نك : آقا بزرگ، مصفی المقال، 50-51؛ امین، 2 / 624؛ كحاله، 1 / 273). آثار خطی او كه نسخههای آنها موجود است، اینهاست: 1. آداب المناظرة، ضمن مجموعهای در نجف در كتابخانۀ شیخ هادی آل كاشف الغطاء نگهداری میشود (آقا بزرگ، الذریعة، 1 / 30)؛ 2. تحفة ذخائر كنوز الاخبار (شورا، 12 / 188)؛ 3. تحفة العزیزة، در اصول (ملك، همانجا)؛ 4. كتاب الحساب، ضمن همان مجموعه (آقا بزرگ، همان، 7 / 5)؛ 5. الدرة النجفیة فی اصول الفقهیة، كه نسخهای از آن با تقریظ حر عاملی در زنجان موجود است (همان، 8 / 113)؛ 6. رسالة فی القیافة، ضمن همان مجموعه (همان، 17 / 222)؛ 7. رسم الخط، ضمن همان مجموعه (همان، 11 / 231)؛ 8. الزبدة، در معانی و بیان ضمن همان مجموعه (همان، 12 / 15)؛ 9. العبقریة (مولوی، 1 / 150)؛ 10. عمدة الاعتماد فی كیفیة الاجتهاد، ضمن همان مجموعه (آقا بزرگ، همان، 15 / 334-335)؛ 11. غوث العالم فی حدوث العالم، ضمن همان مجموعه (همان، 16 / 72)؛ 12. فائق المقال فی الحدیث و الرجال، كه نسخهای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است (نیز نك : همان، 16 / 91)؛ 13. الفلكیة، در هیأت و نجوم، ضمن همان مجموعه (همان، 16 / 314-315)؛ 14. كلیات الطب، ضمن همان مجموعه (همان، 18 / 130)؛ 15. مصباح الصلاح و مفتاح النجاح (مركزی، 8 / 404)؛ 16. المعانی، در تفسیر (ملی، 10 / 110-111)؛ 17. المقنعة الانیسة و المغنی النفیسة، در علم حدیث (ملك، 6 / 495)؛ 18. الاولیاء فی تنزیه الانبیاء (شیروانی، 4 / 1499).