آقاضیاء عراقی

آقا ضیاءِ عِراقی، شیخ علی ملقب به ضیاءالدین فرزند آخوند ملامحمد کبیر عراقی ـ اراکی ـ (1278-1361ق / 1861-1942م)، فقیه بزرگ امامی، در سلطان‌آباد اراک زاده شد. مقدمات علوم را در زادگاهش، نزد پدر و چند تن دیگر از فضلای آن دیار فرا گرفت. در طلب دانش ابتدا به اصفهان و سرانجام به نجف رفت و در مجلس درس آقا سیدمحمد فشارکی حاضر شد. پس از وی نزد حاج میرزا حسین خلیلی، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی و شیخ‌الشریعۀ اصفهانی درس خواند. آقاضیاء از آغاز تحصیل به هوشمندی و نبوغ شناخته شد و به زودی به وسعت اطلاعات و عمق نظریات نیز شهرت یافت و بدین جهات مورد احترام استادان خود گشت. وی از شاگردان فاضل آخوند ملا محمدکاظم شناخته می‌شد و در میان مدرسان «سطح» در دوران خویش مقامی والا داشت. پس از وفات آخوند (1329ق / 1911م) حوزۀ درس خارج تشکیل داد و به‌ویژه به عنوان استاد مسلم اصول و از مجددان این علم به شمار آمد. بسیاری از شاگردان آخوند در مجلس درس وی حضور می‌یافتند. آقاضیاء در همین دوران مرجعیت یافت.
وی به سعۀ صدر معروف بود و مجلس درس او، نه فقط به علت گستردگی و عمق دانش بلکه به سبب امکان بحث و اظهارنظر آزاد در آن، شهرت بسیار داشت به‌ویژه از آن‌رو که مدرسان بزرگ معاصر وی کمتر مجال بحث و مناقشه به شاگردان خویش می‌دادند. آقاضیاء متجاوز از 30 سال مجلس درس پرجمعیتی را با گشاده‌رویی اداره کرد و محبوبیت بسیار به دست آورد. صدها نفر از طلاب فاضل در محضر وی دانش آموختند و به درجۀ اجتهاد رسیدند. شاگردان مشهور وی عبارتند از: سیدمحمدتقی خوانساری، سیدعبدالهادی شیرازی، آقا میرزا حسن بجنوردی، سیدابوالقاسم خویی، سیدعلی کاشانی یثربی، سیدمحسن حکیم، شیخ عبدالنبی عراقی، شیخ محمدتقی آملی، شیخ محمدتقی بروجردی، شیخ علی‌محمد بروجردی، میرزا هاشم آملی، سیدیحیی یزدی. عده‌ای از شاگردانش تقریرات درس اصول او را نوشته‌اند. از آن جمله‌اند: میرزا هاشم آملی و شیخ محمدتقی بروجردی که نوشته‌های آنان در نجف چاپ شده است.
از آقا ضیاء آثاری به زبان عربی باقی مانده که مهم‌ترین آنها به قرار زیر است: الحاشیة علیٰ بیع‌المکاسب، نجف، مطبعة الحیدریة؛ الحاشیة علی العروة الوثقیٰ، نجف، مطبعة الحیدریة؛ رسالة فی استصحاب العدم الازلی، نجف، مطبعة الحیدریة؛ رسالة فی‌اللباس المشکوک، نجف، مطبعة الحیدریة؛ روائع الامالی فی بیان مدارک فروع العلم الاجمالی، نجف، مطبعة الحیدریة؛ شرح تبصرة العلامة (کتاب البیع)، نجف، 1345ق؛ شرح تبصرة المتعلمین (در معاملات)، نجف، مرتضوی، 1345ق؛ مقالات الاصول، جزء اول، نجف، المطبعة العلمیة، 1358ق؛ جزء دوم، تهران، مصطفوی، 1369ق.

مآخذ

آستان قدس، فهرست، 5 / 580-582، 588، 6 / 147؛ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة فی القرن الرابع عشر، مشهد، دارالمرتضیٰ، 1404ق، صص 956-959؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، 8 / 383؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1983م، 7 / 392؛ حرزالدین، محمدحسین، معارف الرجال، قم، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، 1405ق، 2 / 386؛ خیابانی تبریزی، ملاعلی، علمای معاصرین، تهران، مطبعۀ اسلامیه، 1366ق، صص 189-190؛ شورای ملی (سابق) فهرست خطی، 10 (2) 912؛ قمی، عباس، فوائد الرضویة، تهران، 1327ش، ص 217؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346ش، 1 / 125؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، صص 120، 885، 972.

بخش معارف