چهار اویماق (شهرستان)

چَهارْ اویْماق، یا چاراویماق، شهرستانی واقع در جنوب استان آذربایجـان شرقـی. این شهرستان بـا 208‘ 3 کمـ 2 وسعت و 665‘34 تن جمعیت، از شمال به شهرستان هشترود، از شمال شرقی به شهرستان میانه، از جنوب شرقی به شهرستان ماه‌نشان واقع در استان زنجان، از غرب به شهرستان مراغه، و از جنوب غربی به شهرستان شاهین‌دژ و تکاب واقع در استان آذربایجان غربی محدود می‌شود ( اطلس ... ، 68).
این شهرستان براساس قانون تقسیمات کشوری در 1388ش مشتمل بر دو بخش به نامهای مرکزی و شادیان، 6 دهستان به نامهای چاراویماق جنوب غربی به مرکزیت ارسکنای سفلا، چاراویماق مرکزی به مرکزیت قره‌آغاج، ورقه به مرکزیت سلطان‌آباد، قوری چای شرقی به مرکزیت آغ زیارت، چاراویماق شرقی به مرکزیت آغچه‌ریش و چاراویماق جنوب شرقی به مرکزیت ذاکرکند، و یک شهر به نام قره‌آغاج و 223 آبادی
دارای سکنه و 23 آبادی خالی از سکنه به مرکزیت شهر قره‌آغاج بوده است ( نشریه ... ، بش‌ ؛ نامه ...). شهرستان چهار اویماق تا میانه‌های سال 1379ش از بخشهای تابع هشترود به‌شمار می‌رفت، اما در آن تاریخ از شهرستان هشترود جدا و به شهرستان بدل شد (همان).
شهرستان چهار اویماق در منطقه‌ای نیمه‌کوهستانی واقع شده است. نواحی مرکزی این شهرستان را زمینهای نسبتاً هموار دربر گرفته، ولی اطراف آن را کوههای بلند احاطه کرده است. این کوهها از جنوب غربی به شمال شرقی کشیده شده‌اند (خاماچی، 307). مهم‌ترین کوههای این منطقه اینها ست: خاله‌اوشاغی (720‘2 متر)، اربط داغ (845‘2 متر) و شاهسون‌داغی (645‘2 متر) که همگی در نواحی جنوبی این شهرستان واقع‌اند و جزو دامنه‌های شمالی کوهستان بلقیس به‌شمار می‌آیند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 14 / 148؛ فرهنگ جغرافیایی کوهها ... ، 1 / 9، 27، 43).
مهم‌ترین رودخانۀ جاری در این شهرستان رود دائمی آیدوغموش است. این رودخانه از چشمه‌سارهای کوهستان بلقیس سرچشمـه می‌گیرد و پس از طـی 132 کمـ بـه قـزل‌اوزن می‌ریزد. رودخانه‌های فصلی قوری‌چای، قره‌آغاج چای، شورچای و سوقانچی چای از دیگر رودخانه‌های این شهرستان است (جعفری، 99-101، 279، 303، 329، 339-340).
آب و هوای چهاراویماق در تابستان معتدل متمایل به گرم، و در زمستان سرد و پر برف است (خاماچی، همانجا). اساس اقتصاد این شهرستان برپایۀ کشاورزی، باغداری و دامداری، استوار است. خاک حاصلخیز و شرایط اقلیمی مناسب، این شهرستان را به یکی از قطبهای کشاورزی استان آذربایجان شرقی بدل کرده است. گندم، جو، علوفه، بنشن و تره‌بار از فراورده‌های آن به‌شمار می‌رود. همچنین صنایع دستی مانند بافت قالی، گلیم و جاجیم نیز از دیگر منابع اقتصادی این شهرستان است. دو معدن سنگ منگنز و کائولن که یکی در 25 کیلومتری باختر شهر قره‌آغاج و دیگری در 25 کیلومتری جنوب خاوری قره‌آغاج با میزان استخراج روزانه 100 تن، و یک معدن نمک درسلطان‌آباد از منابع این شهرستان است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ خاماچی، 308).
شهر قره‌آغاج مرکز شهرستان چهاراویماق در°46 و´58 عرض شمالی و°37 و´7 طول شرقی در ارتفاع 920‘1 متری از سطح دریا واقع است. رودخانۀ فصلی قره‌آغاج چای از جنوب آن می‌گذرد و کوه داش‌بلاغی (059‘2 متر) در جنوب خاوری آن جای دارد. این شهر دارای آب و هوایی نسبتاً سرد و نیمه‌خشک است. دمای هوا در تابستانها به حدود °35+ و در زمستانها به حدود °20- سانتی‌گراد می‌رسد. شهر قره‌آغاج پیشینۀ چندانی ندارد. درگذشته‌ای نه‌چندان دور در اراضی کنونی این شهر مزرعه‌ای به نام اشقلمان وجود داشته که در آنجا بازار هفتگی برپا می‌شده است و به مرور زمان با اسکان شماری در آنجا به یک روستا بدل گشت و نام آن به قره‌آغاج تغییر کرد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 14 / 307- 308). قره‌آغاج در سرشماری 1385ش دارای 892‘4 تن جمعیت بوده است («درگاه ملی ...»، بش‌ ‌).
هرچند نام چار اویماق در منابع تاریخی کمتر به چشم می‌خورد، اما یافته‌های باستان‌شناسی و برخی آثار برجای مانده همچون گوور قلعه‌سی و قلعۀ ضحاک در نزدیکیهای این شهرستان، دیرینگی زیست انسان در این منطقه را به هزارۀ 2ق‌م می‌رساند (نک‌ : کلایس، 228-230؛ مخلصی، 220-223؛ خاماچی، 309).
چار اویماق مخفف چهار اویماق به معنی چهار طایفه و یا چهار قبیله است. این طوایف درگذشته به سبب شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناسب به قصد کشاورزی و دامداری به این منطقه آمدند و در آنجا سکنا گزیدند. منطقۀ چهار اویماق تا پیش از اجرای قانون تقسیمات کشوری یکی از حاکم‌نشینهای بزرگ آذربایجان بوده است. بنابر روایات محلی آخرین حاکم چهار اویماق شخصی موسوم به صولت السلطنه بوده است که در روستاهای سریک و پیک اقامت داشته، و پس از مرگ او مرکزیت چهار اویماق از روستای سریک به قره‌آغاج انتقال یافته است (بهزادی، 248؛ خاماچی، 306؛ نامه).
امروزه ایل و طایفه‌های شاهسون، حاجی ال لو (جاج الو)، حیدرلو، موصالی (موصلی) و قره داغ از طوایف و ایلهای ساکن در چهار اویماق هستند. شاید پیش از ورود اقوام ترکی‌زبان به آذربایجان، طوایف دیگری نیز در آنجا ساکن بوده‌اند، ولی از لغت اویماق چنین پیدا ست که این قبیله‌های چهارگانه در بخشی از آذربایجان دارای قدرت و نفوذ حاکمیت بوده و شمار بسیاری از تیره‌های مختلف از آنها اطاعت می‌کرده‌اند (سرشماری ... ، 28؛ خاماچی، همانجا). در قسمت جنوبی این منطقه، در روستاهای گوجه قلعه، عربشاه، آق طاق، آرپاچی، قوجا کندی، پیرسقا و طالب، طایفه‌ای به نام موصالی (موصلی) زندگی می‌کنند. مردم این طایفه به زبان مخصوصی گفت‌وگو می‌کنند که از اختلاط 3 زبان ترکی، فارسی و کردی به وجود آمده است (خاماچی، همانجا).

مآخذ

اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1387ش؛
بهزادی، بهزاد، فرهنگ آذربایجانی ـ فـارسی ( ترکی)، تهران، 1382ش؛
جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1376ش؛
خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛
«درگاه ملی آمار» (نک‌ : مل‌ ، SCI)؛
سرشماری اجتماعی اقتصادی عشایر کوچندۀ کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1387ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبـادیهـای کشور (میانه)، سازمان جغرافیـایی نیروهای مسلح، تهران، 1376ش؛
فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛
کلایس، ولفرام، «گزارشهای سفرهای باستان‌شناسی سال 1971م در ایران»، گزارشهای باستان‌شناسی در ایران، ترجمۀ سروش حبیبی، تهران، 1354ش؛
مخلصی، محمدعلی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران، 1371ش؛
نامۀ فرمانداری شهرستان چاراویماق به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، شم‌ 787 / 1 / 1135، مورخ 4 / 12 / 1388ش؛
نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، دفتر تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1387ش؛
نیز:

SCI, www.sci.org.ir / portal / faces / public / census85.

علی‌محمد مرادیان منفرد