اردکان

اَرْدَكان‌، شهر و شهرستانی‌ در استان‌ یزد. دربارۀ نام‌ اردكان‌ و سبب‌ نام‌گذاری‌ آن‌ روایتهای‌ گوناگونی‌ آمده‌ است‌، اما آنچه‌ به‌ نظر صحیح‌ می‌آید، این است كه‌ «ارد» را به‌ معنای‌ مقدس‌ و اردكان‌ را به‌ مفهوم‌ جایگاه‌ مقدس دانسته‌اند (جغرافیا...، 2/ 1361؛ سپهری‌، 1/ 3؛ نیز نك‌ : ه‌ د، اردستان‌).

شهرستان اردكان‌ (یكی از شهرستانهای‌ ششگانۀ استان‌ یزد)

این شهرستان‌ از شمال‌ به‌ شهرستان‌ نایین‌، از جنوب‌ به‌ شهرستان‌ میبد و بافق‌، از خاور به‌ شهرستان بافق‌ و از باختر به‌ استان‌ اصفهان‌ محدود است‌ (سرشماری‌ 1365، استان‌، 16-17؛ نتایج‌ عمومی‌...، 1). این شهرستان‌ از لحاظ اداری‌ ـ سیاسی شامل‌ 1 شهر، 2 بخش‌ و 3 دهستان است‌ (همانجا). شهرستان‌ اردكان پهناورترین‌ شهرستان‌ استان‌ یزد در شمال‌ این‌ استان‌ و در دل‌ كویر مركزی‌ واقع‌ شده‌ است‌. قسمت اعظم‌ آن را دشتهای‌ رسوبی‌ ـ كویری‌ پوشانده‌، و شمال و شمال‌ غربی‌ آن‌ به‌ ناحیۀ بیابانی‌ جندق‌ و نایین‌، و شرق‌ و جنوب شرقی‌ آن‌ به‌ كویر مركزی‌ محدود است‌ (جغرافیا، 2/ 1356). این شهرستان‌ از لحاظ محیط طبیعی به‌ دو بخش‌ جداگانه‌ تقسیم می‌شود: نخست‌، ناحیۀ دشت‌ رسوبی كه‌ بین‌ كوههای‌ ندوشن‌ در غرب‌ (دنبالۀ شیركوه‌) و خرانق در شرق‌ و همچنین در فاصلۀ كوههای‌ خرانق‌ تا رباط پشت‌ بادام‌ قرار گرفته‌ است‌؛ دوم‌، ناحیۀ كوهستانی‌ كه‌ شامل‌ كوههای غربی‌ (ندوشن‌) و كوههای خرانق‌ و رباط پشت‌ بادام‌ است‌. عمده‌ترین‌ كوههای‌ این‌ بخش‌ شامل كوه‌ چك‌ چك‌، كوه‌ هریشت و كوه‌ دختر است‌ (مبشری‌، 8/ 165؛ جغرافیا، 2/ 1357). حدود 5٪ این شهرستان‌ كوهستانی و ارتفاع‌ متوسط آن‌ از سطح‌ دریا 234‘1 متر است‌ (همانجا). كوههای اطراف‌ اردكان‌ غالباً منفرد و كم‌ارتفاع‌ و دارای‌ معادن‌ گوناگونی‌ است‌ (سپهری‌، 1/ 2). از معادن سنگ‌ آهك‌، باریت و نمك‌ در این‌ شهرستان‌ بهره‌برداری‌ می‌شود (نام‌ و نشان‌...، 56).
آب‌وهوای‌ این‌ شهرستان‌ به‌ سبب‌ مجاورت‌ با مناطق‌ بیابانی‌ و كویری‌، گرم‌ و خشك‌ و همراه‌ با نوسان‌ شدید درجۀ حرارت‌ سالانه‌ و ماهانه‌ است‌ (مبشری‌، همانجا؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها...، 1). بیشترین‌ مقدار درجۀ حرارت‌ در تابستان‌ به‌ 45 و كمترین‌ آن‌ در زمستان‌ به‌ 10- سانتی‌گراد می‌رسد (همان‌، 2). هوای‌ بخش‌ كوهستانی معتدل‌تر است‌ و زمستانهای‌ بسیار سرد و تابستانهای‌ ملایم‌ دارد (جغرافیا، همانجا). رطوبت‌ هوا در این‌ شهرستان‌ در تابستان‌ 20٪ و در زمستان‌ 50٪ است‌ و میانگین‌ بارش‌ سالانه‌ از حدود 50 میلی‌متر بیشتر نیست‌ (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
بادهای‌ فصلی‌ به‌ نام‌ زرد باد و سرخ‌ باد بیشتر در فصل‌ بهار و ماه‌ اسفند به صورت‌ توفان‌ از شمال‌ باختری‌ به‌ سوی‌ جنوب‌ خاوری می‌وزد و شهر و روستاها را زیر قشر نازكی از خاك‌ و شن فرو می‌برد (همانجا)؛ ازاین‌رو، تپه‌های‌ ماسه‌ای‌ فراوان در این شهرستان تشكیل‌ می‌شود كه‌ هر ساله‌ خسارات فراوانی‌ به‌ مزارع‌ و منازل وارد می‌آورد (مبشری، 8/ 167- 168). مدفون‌شدن‌ زمینهای زراعی‌ و پر شدن‌ قناتها و حتى‌ نابودی‌ آبادیها از طریق‌ جابه‌جایی شن‌ و خاك‌ روان‌ از پدیده‌های‌ عادی‌ این‌ ناحیه‌ است‌ كه‌ به‌ویژه‌ زندگی‌ روستانشینان‌ را در معرض‌ خطر قرار می‌دهد (قبادیان‌، 41، 50).
تشكیلات گراولی‌ و تراسهای قدیمی‌، آبرفتهای‌ عصر حاضر، تپه‌های شنی‌ و سرانجام‌ كویر در این ناحیه‌ به‌ دوران‌ چهارم‌ زمین‌شناسی مربوط می‌شود كه‌ در تشكیل‌ سفره‌های آب زیرزمینی و كیفیت‌ آنها تأثیر بسزایی‌ دارد. شیب‌ ناحیۀ دشت‌ و جهت جریان‌ آبهای‌ زیر زمینی‌ از جنوب و خاور به‌ سوی‌ مركز دشت و خروج‌ آبهای زیرزمینی‌ از شمال‌ ناحیه‌ به‌ سوی كویر است‌ (مبشری‌، 8/ 167). با اینهمه‌، منابع‌ زیرزمینی‌ آب‌ در این‌ شهرستان‌، به‌ سبب‌ فقدان‌ جریان‌ سطحی كافی‌، از اهمیت بسیاری برخوردار است‌ (فرهنگ جغرافیایی‌ آبادیها، 1؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌، 10/ 9). بهره‌برداری بی‌رویه‌ از آبهای‌ زیرزمینی‌ به‌ویژه‌ حفر شمار بسیاری‌ چاه‌ عمیق‌ و نیمه‌عمیق‌ در منطقه‌، نه‌ تنها به‌ بایر ماندن‌ برخی‌ از قناتهای شهرستان‌ منجر شده‌، بلكه‌ سبب‌ كاهش‌ سطح‌ آبهای‌ زیرزمینی در منطقه‌ نیز شده‌ است‌ (قبادیان‌، 52 -54)، تا جایی‌ كه‌ در سالهای‌ اخیر سطح‌ آبهای‌ زیرزمینی‌ بیش‌ از 20 متر پایین‌ رفته‌ است‌. علاوه‌ بر این‌، رسوبات‌ زیاد آهكی‌ و نمكی موجب‌ شوری‌ آب‌ این منابع‌ است‌ (مبشری‌، 8/ 168؛ جغرافیا، همانجا).
به سبب خشكی‌ هوا، پوشش‌ گیاهی‌ شهرستان‌ بسیار ناچیز است‌، تنها در زمینهای كویری‌ و شوره‌زارهای‌ بیابانی‌، گیاهان‌ خاص‌ سرزمینهای خشك‌، ازجمله‌ زیرۀ سیاه‌، اسفرزه‌، انغوزه‌ و درختانی‌ مانند تاغ‌، گز و بادام‌ كوهی‌ به‌طور پراكنده‌ رشد می‌كنند (فرهنگ‌ جغرافیایی آبادیها، 2؛ جغرافیا، 2/ 1358). عامل‌ انسانی‌ در از میان‌ رفتن‌ پوشش طبیعی‌ گیاهی‌ بی‌تأثیر نبوده‌ است‌؛ درگذشته‌ پوشش‌ گیاهی‌ پیرامون‌ شهر اردكان‌، به‌ویژه‌ در فاصلۀ بین‌ این‌ شهر و یزد برای تأمین‌ سوخت‌، از میان‌ رفته‌ است‌، تا جایی‌ كه‌ این‌ پهنه‌ را از «برهنه‌ترین قسمتهای دشت كویر» خوانده‌اند (مهاجر، 64).
از جانوران این شهرستان‌ می‌توان‌ آهو، گورخر، گرگ‌، روباه‌، شغال و خرگوش و نیز از پرندگان‌ كبك‌، تیهو و فاخته‌ را نام‌ برد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، همانجا).
در 1355ش جمعیت شهرستان اردكان‌ 333‘65 نفر بود (سرشماری‌ 1355، «د») كه‌ در 1365ش‌ به‌ 686‘99 نفر رسید. در این‌ سال‌، 2/ 62٪ از جمعیت‌ شهرستان‌ در دو نقطۀ شهری‌ (اردكان‌ و میبد) و 8/ 37٪ در نقاط روستایی سكنى‌ داشتند. مطابق‌ همین‌ آمار نسبت‌ جنسی‌ در شهرستان‌ اردكان‌ 108 بود و 1/ 45٪ از جمعیت‌ در گروه‌ سنی كمتر از 15 سال‌ قرار داشتند (سرشماری‌ 1365، شهرستان‌، 1) و 8/ 67٪ از افراد 6 ساله‌ به بالا باسواد بودند (همان‌، 5). جمعیت‌ این‌ شهرستان‌ در 1370ش‌ با توجه‌ به‌ جدا شدن شهرستان‌ میبد از آن‌ 458‘57 نفر بود كه‌ از آن‌ میان‌ 768‘29 نفر (8/ 51٪) مرد و 690‘27 نفر (2/ 48٪) زن‌ بودند. از این جمعیت 70٪ در نقاط شهری‌ و 30٪ در نقاط روستایی‌ ساكن‌ بودند (نتایج‌ عمومی‌، 10).
در 1365ش‌، 25/ 86٪ از آبادیهای‌ این‌ شهرستان‌ دارای‌ جمعیتی‌ كمتر از 50 خانوار و تنها 5/ 7٪ از آنها بیش‌ از 200 خانوار جمعیت داشته‌اند (فرهنگ روستایی‌، 11) و 48/ 99٪ از جمعیت‌ را مسلمانان تشكیل‌ می‌دادند (این‌ نسبت‌ در نقاط شهری‌ 60/ 99٪ و در نقاط روستایی‌ 29/ 99٪ بود). از سایر مذاهب‌ و ادیان‌: زرتشتی‌، 38/ 0 درصد و مسیحی‌ 02/ 0 درصد بوده‌اند (سرشماری‌ 1365، شهرستان‌، 4). تا اوایل‌ سدۀ 19م‌ در این‌ ناحیه‌ دین‌ زرتشتی‌ رواج‌ بسیاری‌ داشت‌ (سایكس‌، 186). سایكس‌ به‌ هنگام‌ بازدید از این‌ ناحیه‌ می‌نویسد، این‌ دین‌ تنها در شرف‌ آباد (شریف‌آباد) رایج‌ است‌ (همانجا؛ قس‌: اعتمادالسلطنه‌، 1/ 38).
منابع‌ درآمد مردم‌ در شهرستان‌ اردكان‌ به‌ ترتیب‌ كارگری‌ ساده‌، زراعت‌ و صنایع‌ دستی‌ است‌ (فرهنگ‌ اقتصادی‌...، «و»). در سرشماری‌ 1365ش‌، 8/ 28٪ از خانوارهای‌ شهرستان‌ دارای‌ صنعت‌ خانگی‌ بودند. از آنان‌ 5/ 48٪ در نقاط شهری‌ و 5/ 51٪ در نقاط روستایی سكنى داشتند. قالی‌، قالیچه‌ و گلیم‌بافی‌ با 4/ 88٪ رایج‌ترین‌ صنعت خانگی‌ در خانوارهای‌ شهرستان‌ اردكان‌ است‌ (سرشماری‌ 1365، شهرستان‌، 13). موتابی‌ و بافت‌ زیلو، كرباس‌، حصیر و سبد از دیگر صنایع‌ دستی این‌ شهرستان‌ است‌ (جغرافیا، 2/ 1359).
سطح‌ كل‌ زمینهای‌ زراعی‌ شهرستان‌ اردكان‌ 538‘4 هكتار آبی‌ است‌ و محصولات عمدۀ آن‌ شامل‌ گندم‌ آبی‌: 1384، جو آبی‌: 349، پنبه‌: 162، نباتات علوفه‌ای‌: 192 و دانه‌های‌ روغنی‌: 126 هكتار است‌. دیگر محصولات كشاورزی این شهرستان پسته‌، انار و صیفی است‌ (فرهنگ‌ اقتصادی‌، «و، ز، ح‌»). پسته‌ محصول‌ عمدۀ شهرستان‌ اردكان‌ است‌ كه‌ از نوع‌ مرغوب پستۀ ایران‌ به‌ حساب‌ می‌آید. حلوا و اردۀ این شهرستان مشهور است‌ و از اقلام‌ صادراتی‌ آن‌ به‌ شمار می‌آید. مرغداری از فعالیتهای‌ اقتصادی‌ اخیر در شهرستان‌ اردكان‌ است‌. به‌طوركلی‌، فعالیت‌صنعتی‌ در این شهرستان بسیار محدود است (جغرافیا، 2/ 1358- 1359).
از آثار تاریخی‌ این‌ شهرستان‌ بجز آنچه‌ در شهر است‌، می‌توان‌ از دو زیارتگاه‌ به‌ نامهای پیرهریشت و پیرسوز (چكچكو) و همچنین‌ میل‌ ترك‌ آباد نام‌ برد (فرهنگ جغرافیایی‌ آبادیها، 2). زیارتگاه‌ پیرهریشت در 15 كیلومتری‌ شمال‌ خاوری‌ شهر اردكان‌ و در كوه‌ هریشت‌ قرار دارد. به‌ باور زرتشتیان‌ یكی‌ از كنیزان‌ بانوی‌ یزدگرد در آنجا ناپدید شده‌ است‌ و آنان هر سال‌ روز 18 نوروز به‌ زیارت آنجا می‌روند (همان‌، 4؛ سروشیان‌، 205). پیرسوز یا پیر چكچكو در شمال‌ خاوری‌ شهر اردكان‌ و به‌ فاصلۀ تقریباً 50 كیلومتری‌ شهر قرار دارد كه‌ زرتشتیان‌ همه‌ ساله‌ از 3 تا 10 تیرماه‌ برای‌ زیارت‌ و به‌جاآوردن‌ نذرهای‌ خود به‌ آنجا می‌روند (افشار، 1/ 63). میل‌ ترك‌آباد در 2 كیلومتری‌ ترك‌آباد به‌ ارتفاع‌ 3 متر بر پا شده‌ كه‌ ظاهراً راهنمای‌ مسافران‌ بوده‌ است‌ و تاریخ‌ 1331ق‌ را دارد (همو، 1/ 65 -66).

شهر اردكان‌

این‌ شهر با ◦54 و ′1 طول‌ جغرافیایی‌ و ◦32 و ′19 عرض جغرافیایی‌، 033‘1 متر از سطح‌ دریا ارتفاع‌ دارد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 3) و در فاصلۀ 46 كیلومتری‌ از شهر عقدا و 62 كیلومتری‌ شمال‌ باختری‌ یزد بر سر راه‌ نایین‌ به‌ یزد قرار گرفته‌ است‌ (مهاجر، 64؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌، 10/ 9).
بنیاد این شهر از لحاظ تاریخی‌ دانسته‌ نیست‌، اما آن‌ را به‌ دورۀ ساسانی‌ نسبت‌ می‌دهند (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، همانجا). مكان‌ قدیم‌ شهر، ظاهراً در جایی‌ به‌ نام‌ زردك‌ بوده‌ كه‌ آثار ویرانه‌های آبادی‌ كهن‌ در آن‌ باقی‌ است‌ (افشار، 1/ 57، 66). آبادانی شهر كنونی‌ را به‌ احداث‌ جادۀ اردكان‌ ـ یزد مربوط می‌دانند كه‌ از آن‌ پس‌ این‌ مكان‌ به‌صورت‌ شهر كوچكی‌ درآمد. ازاین‌رو در این‌ شهر آثار كهن‌ قابل‌ توجهی‌ دیده‌ نمی‌شود (همو، 1/ 57). می‌گویند درگذشته‌ دیواری‌ بلند گرداگرد آن‌ وجود داشته‌ كه‌ به‌ سبب‌ گسترش‌ شهر از میان‌ رفته‌ است‌ (ایرانیكا).
جمعیت این‌ شهر در نخستین‌ سرشماری‌ كشور (1335ش‌) 490‘8 نفر بود ( گزارش‌ مشروح‌...، 1) كه‌ در 1365ش‌، به‌ 838‘34 نفر رسید (سرشماری‌ 1365، شهرستان‌، 15). در 1370ش‌، جمعیت‌ این شهر 223‘40نفر (329‘8 خانوار) بود كه‌ 978‘20 نفر آنان‌ مرد و 245‘19 نفر زن‌ بودند (نتایج‌ عمومی‌، 10).
این شهر در گذشته‌ دارای شمار بسیاری‌ قنات‌ بود ( تهران‌...، 47؛ ایرانیكا) و تا چند سال پیش‌ 12 رشته‌ از آنها به‌ نامهای‌ صدرآباد، باغستان‌، رفیع‌آباد، مبارزآباد، جعفرخان‌، غیاث‌آباد، شیرین‌، علی‌آباد نیلی‌، امیری‌، قطب‌آباد، عصمت‌آباد و محمدآباد دایر بودند (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 5). آب شهر از چاه عمیق‌ به وسیلۀ لوله‌كشی تأمین‌ می‌شود، اما هنوز در برخی‌ خانه‌ها آب‌ انبارهای‌ قدیمی‌ وجود دارد (همان‌، 4).
در این شهر حدود 300 دستگاه‌ بافندگی‌، 500 دستگاه‌ قالی‌بافی‌ و 200 دستگاه زیلوبافی‌ دایر است‌ (همان‌، 5).

آثار كهن شهر

1. مسجد جامع‌ كه‌ در كنار بازار (محلۀ قدیم‌ شهر) قرار دارد و مربوط به‌ سدۀ 10ق‌ است‌. این‌ مسجد از نظر كاشی‌كاری‌ و گچ‌بری‌ و تزیینات‌، ویژگی‌ بارزی‌ ندارد. 2. مسجد زیرده‌ یا مسجد سفلی كه‌ تاریخ‌ 989ق‌ بر روی‌ درِ آن‌ دیده‌ می‌شود (افشار، 1/ 58-59). 3. مسجد دیگری‌ در كشخوان‌ كَچیب‌ وجود دارد و بر این‌ باورند كه‌ راهی‌ زیرزمینی‌ آن‌ را به‌ میبد و راه‌ دیگری‌ آن‌ را به‌ زردك‌ می‌پیوسته‌ است‌؛ مختصری‌ از چهار دیوار حیاط و بنای‌ آن‌ برجای‌ مانده‌ است‌ (همانجا؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 4). از گذشتۀ دور موقوفاتی‌ به‌ امور عام‌ المنفعه‌ و از جمله‌ تأمین‌ روشنایی‌ مسجدهای‌ جامع‌ و زیرده‌ اختصاص‌ داده‌ شده‌ است‌ (طراز، 60 -64).
از ناموران اردكان از ملاحسین بن محمد اسمعیل (فاضل‌ اردكانی‌)، ملا محمدعلی نحوی‌، كاشف‌الدین‌ محمد اردكانی‌ از علمای‌ عصر صفوی‌ (شریف‌ رازی‌، 7/ 428، 435، 437) و نیز عبدالوهاب‌ متخلص‌ به‌ گلشن‌ اردكانی‌ و نسیم‌ اردكانی‌ می‌توان‌ نام‌ برد (خاضع‌، 2/ 695، 766).

مآخذ

اعتمادالسلطنه‌، محمد حسن‌، مرآة البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1370ش‌؛
افشار، ایرج‌، یادگارهای‌ یزد، تهران‌، 1348ش‌؛
جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، تهران‌، 1366ش‌؛
خاضع‌، اردشیر، تذكرۀ سخنوران‌ یزد، حیدرآباد دكن‌، 1341ش‌؛
سایكس‌، پرسی‌، سفرنامه‌، ترجمۀ حسین‌ سعادت‌ نوری‌، تهران‌، 1363ش‌؛
سپهری‌ اردكانی‌، علی‌، نگاهی‌ به‌ تاریخ‌ اردكان‌، یزد، 1364ش‌؛
سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1355ش‌)، شهرستان‌ اردكان‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1359ش‌؛
سرشماری عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، استان‌ یزد، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ اردكان‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
سروشیان‌، جمشید سروش‌، فرهنگ‌ بهدینان‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1356ش‌؛
شریف‌ رازی‌، محمد، گنجینۀ دانشمندان‌، قم‌، 1354ش‌؛
طراز، عبدالوهاب‌، «كتابچۀ موقوفات‌ یزد»، فرهنگ‌ ایران‌ زمین‌، تهران‌، 1341ش‌، ج‌ 10؛
فرهنگ‌ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ یزد، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1363ش‌؛
فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیهای‌ كشور (اردكان‌)، ادارۀ جغرافیایی‌ ارتش‌، تهران‌، 1360ش‌؛
فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان دهم‌ اصفهان‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1332ش‌؛
فرهنگ‌ روستایی‌ (1365ش‌)، استان‌ یزد، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1367ش‌؛
قبادیان‌، عطاءالله‌، فلات‌ مركزی‌ ایران‌ (سیمای‌ طبیعی‌ استان‌ یزد)، تهران‌، 1361ش‌؛
گزارش مشروح‌ سرشماری‌، حوزۀ سرشماری‌ یزد، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1338ش‌؛
مبشری‌، فریدون‌ و دیگران‌، ارزیابی‌ وضع‌ موجود و امكانات‌ توسعۀ منابع‌ آب‌ (منطقۀ اصفهان‌)، تهران‌، 1351ش‌؛
مهاجر، علی‌اصغر، زیر آسمان‌ كویر، تهران‌، 1340ش‌؛
نام‌ و نشان‌ معادن‌ فعال‌ كشور (1365ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
نتایج‌ عمومی‌آمارگیری‌ 1370، استان‌ یزد، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1372ش‌؛
نیز:

Iranica;
Tehran and Northwestern Iran, ed.L.W. Adamec, Graz,1976.
عباس‌ سعیدی‌