بیره جک

بیره‌ جِك‌، یا بیره‌ جیك‌، شهری‌ در جنوب‌ شرقی‌ آناتولی‌ در تركیه‌. این‌ شهر از توابع‌ استان‌ اورفه‌ و در ساحل‌ رودخانۀ فرات‌ قرار دارد و اطراف‌ آن‌ با كوههای‌ نیم‌دایره‌ای‌ شكل‌ محصور است‌ (دمشقی‌، 206؛ ابن‌ اثیر، 11 /475؛ «دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، VI /107؛ ابوالفدا، 268- 269).
نام‌ شهر از واژۀ آرامی‌ بیرته‌ (بیرصه‌) مشتق‌ است‌ كه‌ در زبان‌ عربی‌ البیره‌، و در زبان‌ عامیانه‌ بله‌جیك‌ و در لهجۀ مردم‌ حلب‌ در سوریه‌ باراجیك‌ گفته‌ می‌شود (ابن‌ قلانسی‌، 113؛ یاقوت‌، 1 /787؛ ابوالفدا، نیز «دائرةالمعارف‌ دیانت»، همانجاها؛ EI2؛ IA, II /629). در تركی‌ عثمانی‌ بَره‌ جُك‌ (بَرَجُك‌) تلفظ می‌شد (مطراقچی‌، گ‌ 44 ب‌، نیز 75 ب‌). آنجا را بیرۀ الفرات‌ (سامی‌، 2 /1436) نیز می‌خوانند. بیره‌ به‌ معنی‌ قلعه‌ است‌ و پس‌ از تسلط تركها بر آنجا پسوند «جك‌ /جیك‌» كه‌ در زبان‌ تركی‌ نشان‌ تصغیر است‌، بر آن‌ افزوده‌ شد و امروزه‌ به‌ صورت‌ بیره‌ جك‌ تلفظ می‌شود.
ارتفاع‌ شهر بیره‌ جك‌ از سطح‌ دریا 450 متر و مساحت‌ آن‌ 852 كمـ2 است‌( میدان‌لاروس‌، II /392؛ «دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). قلعۀ بیره‌ بر فراز كوهی‌ در كنار فرات‌ قرار دارد. رود فرات‌ پس‌ از عبور از گذرگاههای‌ كوهستانی‌، در شهر مزبور وارد جلگۀ سوریه‌ ـ بین‌النهرین‌ می‌شود و از این‌ ناحیه‌ به‌ بعد است‌ كه‌ قابل‌ كشتی‌رانی‌ ــ البته‌ در مقیاس‌ محدود ــ است‌ (IA، همانجا). عرض‌ بستر رود فرات‌ در بیره‌ جك‌ در فصول‌ كم‌ آب‌ و پر آب‌ از 120 متر تا 2 كمـ تغییر می‌كند («دائرةالمعارف‌ ترك‌»، VI /430). راه‌ سوریۀ شمالی‌ به‌ بین‌النهرین‌ از این‌ ناحیه‌ می‌گذرد و از این‌رو، بخش‌ بیره‌ جك‌ در طول‌ تاریخ‌ از اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردار بوده‌ است («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا)، چنان‌ كه‌ هارون‌الرشید خلیفۀ عباسی‌ به‌ آبادی‌ آنجا كه‌ بارانداز كالا برای‌ بغداد به‌ شمار می‌رفته‌ است‌، همت‌ گماشت‌ (اولیا چلبی‌، 3 /145). جمعیت‌ بخش‌ در سرشماری‌ عمومی‌ 1369ش‌ /1990م‌، برابر 907‘58 نفر بوده‌ است‌ كه‌ 440‘28 نفر آنها در مركز بخش‌، و بقیه‌ در روستاها سكنا داشته‌اند («آمار ... »، 35). در 1383 ش‌ /2004 م‌ برآورد جمعیت‌ شهر بیره‌ جك‌ 700‘37 تن‌ است («فرهنگ‌ ... »).

پیشینۀ تاریخی

از آنجا كه‌ نخستین‌ نشانه‌های‌ دوران‌ كهن‌ سنگی‌ در آناتولی‌ در این‌ ناحیه‌ مشاهده‌ شده‌، چنین‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ از آن‌ روزگاران‌ مسكون‌ بوده‌ است‌ ( میدان‌لاروس‌، همانجا). در كتیبه‌های‌ آشوری‌ از تپۀ بورسیپ‌ (بورسیپا) یا برسیپ‌ نام‌ برده‌ شده‌ كه‌ گمان‌ می‌رود محل‌ قدیم‌ شهر بوده‌ است‌ (IA, II /630). این‌ قسمت‌ در هزارۀ 2ق‌م‌ در تصرف‌ دولت‌ حتیان‌ بود و در 840 ق‌م‌ در قلمرو آشور قرار گرفت‌؛ سپس‌ دولت‌ هخامنشی‌، سلوكیان‌، رومیها و بیزانسیها بر آنجا فرمان‌ راندند (YA, X /7388؛ «دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). بیره‌ جك‌ هنگام‌ تصرف‌ ناحیۀ انطاكیه‌ و حلب‌ از سوی‌ عیاض‌ بن‌ غَنْم‌ در 15 ق‌ /636 م‌، جزو قلمرو دولت‌ اسلام‌ شد (ابن‌ اثیر، 2 /495؛ ابن‌ عبری‌، 173).
با قدرت‌ گرفتن‌ سلاجقۀ بزرگ‌، این‌ ناحیه‌ جزو قلمرو سلجوقیان‌ شد و سپس‌ تحت‌ ادارۀ سلجوقیان‌ آسیای‌ صغیردرآمد ( مختصر ... ، 195) و مدتی‌ میان‌ سلجوقیان‌ و دولت‌ روم‌ شرقی‌ دست‌ به‌ دست‌ می‌شد (آق‌سرایی‌، 27). در جریان‌ جنگهای‌ صلیبی‌ (سده‌های‌ 5- 7 ق‌ /11-13 م‌) مدتی‌ نیز به‌ تصرف‌ صلیبیون‌ درآمد (ابن‌ اثیر، 10 /647؛ رانسیمان‌، I /210) و تحت‌ فرمان‌ كنت‌نشین‌ اورفه‌ قرار گرفت («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، VI /107). از 539ق‌ /1144م‌، اتابك‌ عمادالدین‌ زندگی‌ فرزند آق‌ سُنقر و آن‌گاه‌ امیر شهاب‌الدین‌ الیاس‌ از امیران‌ خاندان‌ ارتُق‌ و سپس‌ صاحب‌ ماردین‌ بر آنجا فرمان‌ راندند (ابن‌ اثیر، 11 /98، 353، 475-476).
اباقاخان‌ مغول‌ به‌ هنگام‌ لشكركشی‌ به‌ مصر و شام‌ از طریق‌ نصیبین‌ و حران‌ و رهاء تا بیره‌ آمد و در اینجا از فرات‌ عبور كرد (اقبال‌، 1 /207 بب‌ ؛ قس‌: رانسیمان‌، III /305، كه‌ هلاكوخان‌ آورده‌ است‌). مغولان‌ قلعۀ بیره‌ را به‌ محاصرۀ خود درآوردند، اما از لشكریان‌ بیبرس‌ شكست‌ خوردند و بدین‌ ترتیب‌ قلعه‌ آزاد شد (اقبال‌، 1 /211-212). این‌ ناحیه‌ كه‌ در قلمرو دولت‌ ممالیك‌ بود، به‌ هنگام‌ لشكركشی‌ سلطان‌ سلیم‌ پادشاه‌ عثمانی‌ به‌ مصر و شكست‌ دولت‌ ممالیك‌ در محل‌ مرج‌ دابق‌ در 922 ق‌ /1516 م‌ به‌ تصرف‌ دولت‌ عثمانی‌ درآمد (اولیا چلبی‌، همانجا؛ شاو، 1 /156). سلطان‌ سلیمان‌ نیز در جریان‌ لشكركشی‌ به‌ ایران‌ كه‌ به «سفر عراقین‌» معروف‌ است‌، در بازگشت‌ از بغداد از طریق‌ حلب‌، زمستان‌ را در آنجا قشلاق‌ كرد (مطراقچی‌، گ‌ 44 ب‌، نیز 75 ب‌).
به‌ سبب‌ قابلیت‌ نقل‌ و انتقال‌ رودخانه‌ای‌ بر روی‌ فرات‌، ملزومات‌ نظامی‌ و غیرنظامی‌ از این‌ راه‌ تا بغداد حمل‌ می‌شد و همین‌ مسئله‌ دولت‌ عثمانی‌ را برآن‌ داشت‌ كه‌ كارگاه‌ كشتی‌سازی‌ در آنجا احداث‌ كند («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، VI /108). جنگ‌ دولت‌ عثمانی‌ با ابراهیم‌ پاشای‌ مصری‌ در سدۀ 13ق‌ /19م‌ در نزیب‌ در نزدیكی‌ این‌ شهر اتفاق‌ افتاد (همانجا؛ نیز نک‌ : ه‌ د، 2 / 478).
اولیا چلبی‌ سیاح‌ ترك‌ از وجود مقامات‌ دولتی‌ نظیر امین‌ گمرك‌، امین‌ اسكله‌، شیخ‌ الاسلام‌ و نقیب‌ الاشراف‌ در آنجا نام‌ برده‌ است‌ (3 /146). بیره‌ جك‌ گذشته‌ از موقعیت‌ سوق‌الجیشی‌، از نظر اقتصادی‌ نیز با اهمیت‌ بوده‌ است‌؛ همچنین‌ قلعۀ آن‌ كه‌ بر فراز صخره‌ای‌ مشرف‌ بر رود فرات‌ ساخته‌ شده‌، موقعیت‌ ویژه‌ای‌ به‌ آن‌ شهر داده‌ بود. قلعه‌ كه‌ هم‌اكنون‌ ویرانه‌های‌ آن‌ باقی‌مانده‌، به‌ صورت‌ 6 ضلعی‌ است‌ كه‌ برج‌ و باروهایش‌ مشرف‌ به‌ یكدیگرند (همو، 3 /145-146). به‌ نوشتۀ شمس‌الدین‌ سامی‌ آرامگاه‌ شیخ‌ سعدالدین‌ جباوی‌ و برخی‌ مشاهیر دیگر در آنجاست‌ و همچنین‌ ویرانه‌های‌ هیراپولیس‌ در نزدیكی‌ آنجا واقع‌ است‌ (2 /1436). پلی‌ بر رودخانۀ فرات‌ در این‌ محل‌ كه‌ در 1332 ش‌ /1953 م‌ ساختمان‌ آن‌ پایان‌ یافته‌ است‌، 700 متر طول‌ و 10 متر عرض‌ دارد و پیاده‌روهایی‌ برای‌ عابران‌ پیاده‌ در كنار آن‌ ساخته‌ شده‌ است‌ ( میدان‌لاروس‌، همانجا). پس‌ از جنگ‌ جهانی‌ اول‌ و فروپاشی‌ دولت‌ عثمانی‌، بیره‌جك‌ نخست‌ توسط انگلیسیها و آن‌گاه‌ فرانسویها اشغال‌، و سرانجام‌ در 1920م‌ از تصرف‌ نیروهای‌ اشغالگر خارج‌ شد («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، VI /108-109).

مآخذ

آق‌سرایی‌، محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به‌ كوشش‌ عثمان‌ توران‌، آنكارا، 1943م‌؛
ابن‌ اثیر، الكامل‌؛
ابن‌ عبری‌، غریغوریوس‌، تاریخ‌ مختصر الدول‌، به‌ كوشش‌ انطون‌ صالحانی‌، بیروت‌، 1403ق‌ /1983م‌؛
ابن‌ قلانسی‌، حمزه‌، ذیل‌ تاریخ‌ دمشق‌، به‌ كوشش‌ آمدرز، بیروت‌، 1908م‌؛
ابوالفدا، تقویم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رنو و دوسلان‌، پاریس‌، 1840م‌؛
اقبال‌ آشتیانی‌، عباس‌، تاریخ‌ مفصل‌ ایران‌، از استیلای‌ مغول‌ تا اعلان‌ مشروطیت‌، تهران‌، 1356 ش‌؛
اولیا چلبی‌، سیاحت‌نامه‌، استانبول‌، 1314ق‌؛
دمشقی‌، محمد، نخبة الدهر، به‌ كوشش‌ مرن‌، لایپزیگ‌، 1923م‌؛
سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛
شاو، ا. ج‌. و ا. ك‌. شاو، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ و تركیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده‌، مشهد، 1370ش‌؛
مختصر سلجوق‌ نامۀ ابن‌ بی‌بی‌، به‌ كوشش‌ هوتسما، لیدن‌، 1902م‌؛
مطراقچی‌، مصطفى نصوح‌، بیان‌ منازل‌ سفر عراقین‌ سلطان‌ سلیمان‌ خان‌، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ حسین‌ یوردآیدین‌، آنكارا، 1978م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991;
EI²;
IA;
Meydan Larousse, Istanbul, 1987;
Runciman, S., A History of the Crusades, London, 1954;
Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1968;
Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992;
The World Gazetteer,r, www.world-gazetteer.com /fr /fr_tr.htm;
YA.
علی‌اكبر دیانت‌