بدیع الملک میرزا عمادالدوله

بَدیعُ‌الْمُلْکْ میرْزا عِمادُالدّوله (زنده در1308ق/ 1891م)، از شاهزادگان و دولتمردان عصر قاجار و صاحب آثاری در حکمت اسلامی. وی پسر امامقلی میرزا عمادالدوله پسر محمدعلی میرزا دولتشاه، پسر فتحعلی شاه شاه قاجار بود. در منابعِ شرح حال وی تنها از دوران خدمات حکومتی او سخن رفته است.
بدیع‌الملک در1277ق/ 1860م نایب‌الایالۀ نهاوند شد و در اوایل سال 1291ق/ 1874م که پدر وی به جای طهماسب میرزا مؤیدالدوله برادر بزرگ‌تر خود به حکومت کرمانشاه و کردستان منصوب گردید، وی که در این سال ملقب به «حشمت‌السلطنه» شده بود، به نیابت پدر که در کرمانشاه اقامت داشت، به حکومت کردستان رفت. در 1292ق/ 1875م که امامقلی میرزا درگذشت، بدیع‌الملک به جای پدر خود به حکومت کردستان و کرمانشاه منصوب گردید و در سال بعد از حکومت هر دو جا عزل شد. در فاصلۀ سالهای 1297ق تا 1298 بار دیگر حکومت کرمانشاه را به‌عهده گرفت و از 1305 تا 1036ق نیز حاکم یزد بود (امین‌الدوله، 2/ 367؛ اوبن، 347، 339-348؛ بامداد، 1/ 188-190، 2/ 110، 3/ 235؛ براون، 397, 402-403؛ سعادت نوری، 273).
بدیع‌الملک دارای علایق علمی و فلسفی بود و در ادبیات و دانشهای ریاضی و نجوم جغرافیا نیز دستی داشت (براون، 403؛ اعتمادالسلطنه، 187). وی المشاعر ملاصدرا را نزد میرزا علی‌اکبر مدرس یزدی خوانده بود و آن را تدریس می‌کرد (امین، 34؛ کربن، 53) و ترجمه و شرحی نیز به نام عمادالحکمة بر آن به فارسی نوشت که به همراه متن المشاعر به کوشش هانری کربن در 1342ش/ 1964م در تهران به چاپ رسیده است (آشتیانی، 222؛ بدیع‌الملک، 76-78). کربن شخصیت بدیع‌الملک را ستوده، و اثر او را راهنمای خوبی برای درک کتاب المشاعر دانسته است (ص 53-54). کتاب دیگری که از بدیع‌الملک بر جای مانده، ترجمه و شرحی فارسی است بر رسالۀ الدرة الفاخرۀ عبدالرحمان جامی با عنوان حکمت عمادیه که در واقع تقریر مباحث مدرس یزدی است که بدیع‌الملک، الدرة‌الفاخره را نزد او خوانده بود. این اثر نیز به همراه اصل رسالۀ جامی به کوشش نیکو لاهیر و علی موسوی بهبهانی در تهران (1358ش) به چاپ رسیده است.
آگاهی بدیع‌الملک از مباحث فلسفه و حکمت در پرسشهای او از آقاعلی مدرس زنوزی (د1307ق/ 1890م)، حکیم نامدار دورۀ قاجار نیز نمودار است. آقا علی کتاب بدایع‌الحکم را در 1307ق در پاسخ به پرسشهای هفت‌گانۀ بدیع‌الملک نوشت. این کتاب در 1314ق در تهران چاپ سنگی شده، و بار دیگر در 1376ق به کوشش احمد واعظی در همانجا به چاپ رسیده است. آنچه در این اثر بیشتر جلب‌نظر می‌کند، پرسش هفتم بدیع‌الملک است که حاکی از آشنایی اجمالی او به مکاتب فلسفی و فیلسوفان دوره‌های جدید اروپاست، و آن را باید نمونه‌ای از گامهای نخست ایرانیان در شناخت فلسفه‌های غربی به شمار آورد. اگر چه ضبط نامهای فلاسفه و آراء منسوب به آنها در گفتار او از دقت کافی برخوردار نیست (ﻧﻜ : مدرس زنوزی، 525-526)، با اینهمه، از متن نامه‌هایی که در 1306ق/ 1889م در زمان حکومتش در یزد برای اولن فرانسوی شده است، برمی‌آید که او دست‌کم آشنایی اولیه با زبان فرانسه و آراء این فیلسوف نوکانتی داشته است (مجتهدی، «بدیع‌الملک...»، 807-808، «ذکر فلاسفه...»، 829).
نکتۀ مهم و قابل توجهی در اینجا آن است که او برخلاف بیشتر متجددان و روشنفکران زمان خود که به «مکتب تحصلی» اگوست کنت و افکار طبیعی مسلکان قرن 18م نظر داشته‌اند، توجه خود را معطوف به آراء کانتیان جدید در اروپا، خاصه فرانسه کرده است. شاید علت این گرایش، دلبستگی وی به فلسفۀ اسلامی و ایرانی است و اینکه مکتب کانتیان جدید را با سنت فکری و فرهنگی ایرانیان سازگارتر یافته است (ﻧﻜ : همو، «بدیع‌الملک»، 808-815).

مآخذ

آشتیانی، جلال‌الدین، شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، مشهد، 1362ش؛
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، تهران، سنایی؛
امین، حسن، مقدمه بر المشاعر ملاصدرا، لندن، 1984م؛
امین‌الدوله، فرخ، مجموعۀ اسناد و مدارک، به کوشش کریم اصفهانیان، تهران، 1350ش؛
اوبن، اوژن، ایران امروز، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، 1362ش؛
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357ش؛
بدیع‌الملک میرزاعمادالدوله، عمادالحکمة، به کوشش هانری کربن، تهران، 1342ش/ 1964م؛
سعادت نوری، حسین، رجال دورۀ قاجاریه، تهران، وحید؛
مجتهدی، کریم، «بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله و اولن فیلسوف فرانسوی»، راهنمای کتاب، تهران، 1355ش، س19، ﺷﻤ11-12؛
همو، «ذکر فلاسفۀ بزرگ غرب در کتاب بدایع‌الحکم»، راهنمای کتاب، تهران، 1354ش، س 18؛
مدرس زنوزی، علی، بدایع‌الحکم، به کوشش احمد واعظی، تهران، 1376ش؛
نیز:

Brown, E. G., A Year Amongst the Persians, London, 1950;
Carbin, H., introd. Le Livre des pénétrations métaphysiques (Kitâb al-Mashâir), Tehran 1464.
رضا موسوی‌پاک