ایساغوجی

ايساغوجی (شكل عربی شدۀ واژۀ يونانی اَيساگُگه به معنای مدخل يا مقدمه)، نوشتۀ فرفوريوس (234-304م) فيلسوف نوافلاطونی، شاگرد افلوطين و گردآورنده و ويراستار آثار او. ترجمۀ عنوان اصلی اين رساله در متن يونانی آن چنين است: «مدخلی در مقولات ارسطو، يا دربارۀ 5 آوا».
فرفوريوس اين رسالۀ كوچك را هنگامی كه در جزيرۀ سيسيل به سر می‌برده، بنابر تقاضای سناتور رُمی، خريسائوريوس نوشته بوده است. اين نوشته در واقع شرحی است بر آنچه نزد ارسطو مفاهيم كلی (جنس، نوع، فصل، خاصه و عرض) به شمار می‌روند و در منابع عربی منطق، و نيز در منابع لاتينی سده‌های ميانه «كليات خمس» ناميده می‌شوند. از سوی ديگر ارسطو از مقولات دهگانه‌ای ياد می‌كند كه عبارتند از: چه‌ای (ماهوالشیء)؛ چندی (كمّ)؛ چونی (كيف)؛ اضافه (نسبت)؛ مكان؛ زمان؛ وضع (نهاد)؛ داشتن (ملك)؛ كُنش (فعل، يفعل)، واكنش (انفعال، ينفعل) (نک‌ : ارسطو، توپيكا، كتاب I، فصل 9، گ 103 b، سطر 20 ff.).
فرفوريوس در نوشتۀ خود به نحوۀ وجودی كليات پنجگانه و پيوندهای گوناگون آنها با يكديگر می‌پردازد، بی‌آنکه به تفصيل بيشتر وارد شود. هرچند اين نوشته به هيچ روی از اهميت ويژه‌ای برخوردار نيست، ولی سرنوشت آن چنان بود كه چند تن از مفسران بعدی آثار ارسطو بر آن شرح و تفسير نوشتند كه برجسته‌ترين آنان بوئتيوس (480-525م) بوده است. وی افزون‌بر شرح، ترجمۀ تازه‌ای هم از آن فراهم كرده بود. اين نوشته در سده‌های ميانه از چنان شهرت و اهميتی برخوردار شده بود كه در واقع در سراسر آن دورانها، مهم‌ترين منبع مختصر منطق به شمار می‌رفت. در مشرق زمين نيز به سريانی و سپس به عربی ترجمه شده بود و نزد فيلسوفان اسلامی نيز از اهميت برخوردار بود. مترجم آن از سريانی به عربی ابوعثمان دمشقی (د پس از 302 ق/ 914 م) است. ابن سينا نيز منطق شفا را با يك «مدخل» آغاز می‌كند كه در آن با نظريات فرفوريوس مناقشاتی دارد. در ميان شارحان عرب‌زبانِ نوشتۀ فرفوريوس بايد از اثيرالدين ابهری (د ح 663 ق/ 1265م) نام برد كه كتاب ايساغوجی وی از شهرت ويژه‌ای برخوردار است و با عنوان رسالة الاثيرية فی المنطق نيز شهرت دارد. بر رسالۀ ابهری نيز شرحها و حواشی متعدد نوشته شده است (نک‌ : GAL, S, I/ 841).
برای آگاهی بيشتر می‌توان به اين منابع مراجعه كرد:
ابوالفرج ابن طيب، تفسير كتاب ايساغوجی لفر فوريوس، به كوشش كوامی جيكی، بيروت، 1975 م؛ ايساغوجی لفرفوريوس الصوری، نقل ابی عثمان الدمشقی، به كوشش احمد فؤاد اهوانی، قاهره، 1952 م؛ نيز:

Bidez, J, Vie de Porphyre, le philosophe néoplatonicien, Hildesheim, 1964, p. 60;
Busse, Di neuplatonische Ausleger der Isagoge, Berlin, 1892;
Commentaria in Aristotelem Graeca, ed. Busse, Berlin, 1895, vol. IV(1);
Prantl, C., Geschichte der Logik im Abendlande, Leipzig, 1855, I/ 626- 638.

مآخذ

Aristotle, Topica;
GAL, S.
شرف‌الدين خراسانی (شرف)