ابن اشترکونی

اِبْنِ اَشْتَرْكونی‌، ابوطاهر محمد بن‌ یوسف‌ تمیمی‌ سرقسطی‌ (د 538 ق‌/ 1143 م‌)، ادیب‌، لغوی‌، محدث‌، شاعر و مقامه‌نویس‌ دورۀ ملوك‌الطوایفی‌ اندلس‌. نیاكان‌ وی‌ كه‌ از دیرباز ساكن‌ اندلس‌ بودند (مقری‌، 1/ 291)، در قلعه‌ای‌ به‌ نام‌ اشتركوی یا اشتركون‌ از توابع‌ تُطیله در شمال‌ اندلس‌ اقامت‌ داشتند و نسبت‌ اشتركونی‌ یا اشتركویی‌ او از همین‌ جاست‌ (نک‌ : ابن‌ ابار، 140؛ قس‌: ابن‌ بسام‌، 3/ 909). خود وی‌ در سرقسطه‌ به‌ دنیا آمد و در قرطبه‌ اقامت‌ گزید (ابن‌ بشكوال‌، 2/ 588) و به‌ همین‌ سبب‌ به‌ قرطبی‌ نیز معروف‌ شد. او به‌ بسیاری‌ از شهرهای‌ اندلس‌ سفر كرد و نزد استادان‌ بسیار به‌ كسب‌ علم‌ و ادب‌ پرداخت‌. شاخص‌ترین‌ استاد او ابوعلی‌ صدفی‌ (د 516 ق‌) بود كه‌ ابن‌ اشتركونی‌ دیرزمانی‌ در مرسیه‌ از محضرش‌ بهره‌ برد و كتابهایی‌ چون‌ المؤتلف‌ و المختلف‌ دارقطنی‌، المؤتلف‌ و المختلف‌ و مشتبه‌ النسبة عبدالغنی‌، ریاضة المتعلمین‌ ابونعیم‌، ادب‌ الصحبة سلمی‌، امالی‌ ابن‌ ابی‌الفوارس‌ و غوالی‌ ابن‌ خیرون‌ را نزد وی‌ خواند. در بلنسیه‌، شاطبه‌ و قرطبه‌ نیز از محضر مشاهیر علم‌ بهره‌ برد و با كسانی‌ چون‌ ابوبكر غالب‌ بن‌ عطیة و ابوالحسن‌ بن‌ باذش‌ در غرناطه‌ و ابن‌ اخت‌ غانم‌ در مالقه‌ و ابن‌ الاخضر و ابن‌ العربی‌ در اشبیلیه‌ مراسله‌ داشت‌ و گاه‌ به‌ دیدار برخی‌ از آنان‌ می‌رفت‌ (نک‌ : ابن‌ ابار، همانجا؛ قس‌: ابن‌ بشكوال‌، همانجا؛ سیوطی‌، 1/ 279). از تاریخ‌ سفرها و مدت‌ اقامت‌ وی‌ در شهرهای‌ گوناگون‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌، تنها ابن‌ ابار از خود او روایت‌ كرده‌ كه‌ در 508 و 509 ق‌ در مرسیه‌ نزد ابوعلی‌ صدفی‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 141). او در بارگاه‌ برخی‌ از امیران‌ عصر ملوك‌الطوایفی‌ از جمله‌ بنی‌هود در سرقسطه‌ از مقام‌ و منزلتی‌ برخوردار بوده‌ و در المریه‌ نیز امیر معتصم‌ بن‌ صُمادِح‌ و فرزندش‌ رفیع‌ را مدح‌ گفته‌ است‌ (نک‌ : ابن‌ سعید، 2/ 447- 448؛ قس‌: ابن‌ بسام‌، 3/ 910-912). از اشعار وی‌ كه‌ ابن‌ بسام‌ نقل‌ كرده‌ چنین‌ برمی‌آید كه‌ روابط دوستانه‌ای‌ نیز با بنی‌ عباد داشته‌ است‌ (3/ 910-911). وی‌ ظاهراً مدتی‌ در قرطبه‌ به‌ تدریس‌ قرآن‌ و روایت‌ حدیث‌ نیز اشتغال‌ داشته‌ است‌. یكی‌ از روایات‌ او را كه‌ حدیثی‌ مسند از پیامبر اكرم‌ (ص‌) است‌، ابن‌ ابار نقل‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 141). از شاگردان‌ و راویان‌ وی‌ ابن‌ بشكوال‌، ابن‌ خیر (ابن‌ بشكوال‌، 2/ 588؛ ابن‌ خیر، 387، 450)، ابوجعفر احمد بن‌ علی‌ انصاری‌ قرطبی‌، ابوجعفر بن‌ یحیی‌ خطیب‌ (ابن‌ ابار، همانجا)، ابوطالب‌ عبدالجبار معافری‌ مغربی‌ (ابن‌ خلكان‌، 3/ 216)، ابوالعباس‌ ابن‌ مُضاءِ قرطبی‌ (سیوطی‌، همانجا) و ابوالقاسم‌ عبدالرحمان‌ بن‌ غالب‌ ابن‌ شرّاط (ابن‌ دحیه‌، 233) شناخته‌ شده‌اند. وی‌ پس‌ از 3 سال‌ بیماری‌ در قرطبه‌ درگذشت‌ (ابن‌ ابار، همانجا).
اشعـاری‌ كه‌ از او در دست‌ است‌، از تكلف‌ خالی‌ نیست‌ (نک‌ : ابن‌بسام‌، 3/ 909-912؛ ضبی‌، 517؛ ابن‌سعید، 448؛ فروخ‌، 5/ 238). شهرت‌ ابن‌ اشتركونی‌ اساساً در لغت‌ و مقامه‌ نویسی‌ است‌. احاطۀ او به‌ لغت‌ و ادب‌ عرب‌ را كسانی‌ چون‌ ابن‌ بشكوال‌، ابن‌ ابار و سیوطی‌ (همانجاها) تصدیق‌ كرده‌اند. تألیف‌ مهم‌ وی‌ در لغت‌ كتابی‌ است‌ به‌ نام‌ المسلسل‌ كه‌ موضوع‌ آن‌ «مُداخَل‌» یا «مداخلات‌» یعنی‌ الفاظی‌ است‌ كه‌ مترادفهای‌ آنها هر یك‌ معنی‌ یا معانی‌ دیگر نیز دارند؛ به‌گونه‌ای‌ كه‌ از دنبال‌ كردن‌ این‌ مترادفها تسلسلی‌ از الفاظ گوناگون‌ پدید می‌آید كه‌ همگی‌ با رشته‌ای‌ از تداخل‌ معنوی‌ به‌ یكدیگر پیوند خورده‌اند. المسلسل‌ كه‌ پس‌ از المداخل‌ مطرز و شجر الدر ابوالطیب‌ سومین‌ كتاب‌ مهم‌ لغوی‌ در نوع‌ خود است‌ (نک‌ : عبدالجواد، 4)، همچون‌ المداخل‌ از 50 باب‌ تشكیل‌ شده‌ كه‌ هیچ‌ یك‌ دارای‌ عنوانی‌ جز شمارۀ باب‌ نیست‌. هر یك‌ از این‌ ابواب‌ با شاهدی‌ شعری‌ آغاز می‌شود كه‌ الفاظی‌ دشوار دارد و مؤلف‌ كلمه‌ای‌ را از آن‌ برگزیده‌ و مبدأ سلسلۀ الفاظ قرار داده‌ است‌. در پایان‌ هر باب‌ نیز شعر دیگری‌ به‌ عنوان‌ استشهاد بر آخرین‌ كلمۀ آن‌ باب‌ آورده‌ است‌ (همو، 50؛ ابن‌ اشتركونی‌، 36). وی‌ هنگام‌ تألیف‌ كتاب‌، تنها المداخل‌ مطرز را در دست‌ داشته‌ و ظاهراً از وجود شجرالدر بی‌ اطلاع‌ بوده‌ است‌ (عبدالجواد، 4). او خود در سبب‌ تألیف‌ المسلسل‌ می‌گوید كه‌ چون‌ المداخل‌ را استماع‌ كرده‌ و آن‌ را ناقص‌ و نارسا یافته‌، بر آن‌ شده‌ است‌ كه‌ خود دنبالۀ كار را بگیرد و بی‌آنكه‌ قصد معارضه‌ داشته‌ باشد یا فضل‌ تقدم‌ را در این‌ باره‌ نادیده‌ انگارد، اثری‌ بهتر و كامل‌تر انشا كند (ابن‌ اشتركونی‌، 34-36). سیوطی‌ به‌ نقل‌ از ابن‌ زبیر این‌ كتاب‌ را منبع‌ وی‌ در تفسیر كامل‌ مبرد دانسته‌ است‌ (1/ 279). ابن‌ اشتركونی‌ در مقامه‌نویسی‌ نیز چیره‌دست‌ بود. مهارت‌ وی‌ در این‌ فن‌ سبب‌ شده‌ كه‌ برخی‌ او را بزرگ‌ترین‌ مقامه‌نویس‌ سدۀ 6 ق‌/ 12 م‌ اندلس‌ به‌ شمار آورند (نورعوض‌، 271). اثر مشهور او، المقامات‌ اللزومیة، كه‌ در قرطبه‌ تألیف‌ كرده‌ (همو، 288) و نام‌ آن‌ را نیز همچون‌ اسلوب‌ آن‌ از لزومیات‌ ابوالعلاء معری‌ برگرفته‌ (دایه‌، 352؛ نورعوض‌، 293)، مانند غالب‌ مقاماتی‌ كه‌ اندلسیان‌ تألیف‌ كرده‌اند (نک‌ : سیوفی‌، 279)، در معارضه‌ با مقامات‌ حریری‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (دایه‌، همانجا؛ سیوفی‌، 283). این‌ اثر همچون‌ مقامات‌ حریری‌ شامل‌ 50 مقامه‌ است‌ كه‌ از آن‌ میان‌ برخی‌ مانند «مقامة الشعراء» و «مقامة النظم‌ و النثر» دارای‌ عنوان‌ و برخی‌ نیز فاقد عنوانند (دایه‌، فروخ‌، همانجاها). سبك‌ نگارش‌ كتاب‌ خالی‌ از تصنع‌ و تكلف‌ نیست‌ (نورعوض‌، همانجا). اسلوب‌ سجع‌ آن‌ نیز در هر یك‌ از مقامات‌ به‌ گونه‌ای‌ خاص‌ است‌. برخی‌ مانند «مقامة الهمزیة» و «المقامة البائیة» بر مبنای‌ حروف‌ هجا تنظیم‌ شده‌ و برخی‌ نیز بر مبنای‌ حروف‌ ابجد كه‌ این‌ خود نشانی‌ است‌ از گرایش‌ مؤلف‌ به‌ تكلف‌ (دایه‌، 352-353؛ نورعوض‌، 293). این‌ كتاب‌ نیز همچون‌ مقامات‌ حریری‌ دو شخصیت‌ اصلی‌ دارد و موضوع‌ آن‌ شرح‌ ماجراهای‌ مرد حیله‌گری‌ است‌ كه‌ می‌كوشد با تغییر چهره‌ و موعظه‌ و تكدی‌ به‌ مطامع‌ خود دست‌ یابد (سیوفی‌، 285؛ نورعوض‌، 288). المقامات‌ اللزومیة نموداری‌ از احاطۀ لغوی‌ ابن‌ اشتركونی‌ و قدرت‌ او در نویسندگی‌ است‌. با آنكه‌ شكل‌ و محتوای‌ بسیاری‌ از حكایات‌ این‌ كتاب‌ برگرفته‌ از مقامات‌ حریری‌ و لذا منطبق‌ بر موازین‌ مقامه‌نویسی‌ در شرق‌ است‌، جنبه‌هایی‌ از زندگی‌ فردی‌ و اجتماعی‌ اهالی‌ اندلس‌ را نیز می‌توان‌ در لابه‌لای‌ حكایات‌ آن‌ بازیافت‌ (همو، 289-290). با اینهمه‌ تأثیر خاور زمین‌ در اثر او چندان‌ است‌ كه‌ نمی‌توان‌ آن‌ را چه‌ در نقد ادبی‌ و چه‌ در نقد اجتماعی‌، از ابتكار و نوآوری‌ برخوردار دانست‌ (نک‌ : عباس‌، 501؛ دایه‌، 358؛ نورعوض‌، 293؛ قس‌: فروخ‌، همانجا). این‌ كتاب‌ اخیراً در بیروت‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. در اوایل‌ سدۀ 6 ق‌/ 12 م‌ ابوجعفر احمد بن‌ احمد وزیر در دانیه‌ رساله‌ای‌ به‌ نام‌ رسالة الانتصار فی‌ الرد علی‌ صاحب‌ المقامة القرطبیة در ردّ یكی‌ از مقامات‌ این‌ كتاب‌ نوشته‌ كه‌ نسخۀ خطی‌ آن‌ در اسكوریال‌ موجود است‌ (GAL, S, I/ 543).

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد بن عبدالله، المعجم‌ فی‌ اصحاب‌ القاضی‌ ابن‌ علی‌ الصدفی‌، به‌ كوشش‌ كودرا، مادرید، 1885 م‌؛
ابن‌ اشتركونی‌، محمد بن یوسف، المسلسل‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالجواد، قاهره‌، 1957 م‌؛
ابن‌ بسام‌، علی‌، الذخیرة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1979 م‌؛
ابن‌بشكوال‌، خلف‌ بن عبدالملک، الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار، قاهره‌، 1955 م‌؛
ابن‌ خلكان‌، وفیات‌؛
ابن‌ خیر، محمد، فهرسة مارواه‌ عن‌ شیوخه‌، به‌ كوشش‌ كودرا و ریبرا، بغداد، 1382 ق‌/ 1963 م‌؛
ابن‌ دحیه‌، عمر بن حسن، المطرب‌ من‌ اشعار اهل‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ ابراهیم‌ ابیاری‌، حامد عبدالمجید و احمد احمد بدوی‌، قاهره‌، 1955 م‌؛
ابن‌ سعید، علی‌ بن‌ موسی‌، المغرب‌ فی‌ حلی‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقی‌ ضیف‌، قاهره‌، 1955 م‌؛
دایه‌، محمدرضوان‌، تاریخ‌ النقد الادبی‌ فی‌ الاندلس‌، بیروت‌، 1401 ق‌/ 1981 م‌؛
سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1964 م‌؛
سیوفی‌، مصطفی‌ محمد احمدعلی، ملامح‌ التجدید فی‌ النثر الاندلسی‌، بیروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛
ضبّی‌، احمد بن یحیی، بغیة الملتمس‌، به‌ كوشش‌ كودرا، مادرید، 1884 م‌؛
عباس‌، احسان‌، تاریخ‌ النقد الادبی‌ عندالعرب‌، بیروت‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛
عبدالجواد، محمد، مقدمـه‌ بـر المسلسل‌ (نک‌ : ابن‌ اشتركونی‌ در همین مآخذ)؛
فروخ‌، عمر، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، 1982 م‌؛
مقری‌، احمد بن محمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌؛
نورعوض‌، یوسف‌، فن‌ المقامات‌ بین‌ المشرق‌ و المغرب‌، بیروت‌، 1979 م‌؛
نیز:

GAL, S.
بخش‌ ادبیات‌ عرب‌