انسانى مى پردازد، و و برگردان مطلبى است كه در گفتار فلاسفه پيش ازعلامه طباطبائى به قاعده «الاضطرار بالاختيار لاينافى الاختيار» معروف شده است.

در حالى كه مشكل اصلى تضاد بين اختيار، و قانون ايجاب علّى، مربوط به وجوب متقدم بر اراده انسان است، زيرا بنابركلّى وعمومى بودن قانون ايجاب علّى، اراده انسان بوسيله عوامل پيشين «ضرورى الوجود» است، بنابراين، فعل ارادى انسان محكوم عوامل جبرى پيشين است، و سئوال همچنان باقى است كه با وجود جبرى بودن اراده فعل، چگونه مى توان اختيارى بودن فعل ارادى انسان را تصور نمود؟

روش استاد شهيد علامه مطهرى در حل مشكل بنابر نظريه وجوب:

استاد شهيد مطهرى- رضوان الله تعالى عليه- براى حلّ اين مشكل راه ديگرى پيشنهاد مى‌كند. خلاصه نظر ايشان چنين است كه سلسله علل و معلولاتى كه محكوم جبر على‌اند سلسله‌هاى متعدّدى است كه انتخاب هر يك از اين سلسله‌هاى گوناگون علل و معلولات در اختيار انسان است. انسان مى‌تواند خود را در مسير سلسله‌اى از علل و معلولات حتمى قرار دهد كه او را به رفتارهاى خوب و در نتيجه به سعادت دنيوى و پاداش اخروى برساند، و مى‌تواند خود را در مسير سلسله‌اى از علل و معلولات قرار دهد كه او را به شقاوت و بدبختى دنيوى و كيفر اخروى بكشاند، بنابراين به رغم آن كه قانون علت و معلول فراگير و همگانى است و رفتار انسان را نيز در بر مى‌گيرد با اختيار و اراده انسان منافات ندارد، زيرا انسان در برابر گزينه‌هاى متعدد و گوناگونى از سلسله علل و معلولات قرار دارد و مى‌تواند با انتخاب هر يك از آنها سرنوشت مناسب با آن را براى خود رقم زند.

استاد شهيد مى‌گويد: «تفاوتى كه ميان بشروآتش كه مى‌سوزاند و آب كه غرق مى‌كند و گياه كه مى‌رويد و حتى حيوان كه راه مى‌رود وجود دارد، اين است كه هيچ يك از آنها كار و خاصيت خود را از چند كار و خاصيت براى خود انتخاب نمى‌كند، ولى انسان انتخاب مى‌كند، او هميشه در برابر چند كار و چند راه قرار گرفته است، و قطعيت يافتن يك راه و يك كار فقط به خواست شخصى او مرتبط است»[1].

[1] . مجموعه آثار، 386: 1.