نيز صحيح ميباشد.

وقتى همه حمد و سپاس براى خدا باشد ممكن است گفته شود پس مخلوقات مستحق حمد نيستند و سپاسگذارى انسانها در مقابل همديگر جايز نباشد ولى سپاسگذارى مخلوقين هم جايز است و منافاتى با رجوع همه سپاسها بخداوند ندارد. وقتى زيد لباسى را بكسى ميدهد مستحق سپاسگذارى است ولى بايد توجه كرد كه ماده اين لباس از فعل خداوند است.

اراده زيد و اسباب مالكيت او و بالخره دست‌دهنده او از خداوند است و لذا حتى در افعال اختيارى انسان نيز سپاس بخداوند برميگردد. بلى ممكنات در حدوث و در بقا در ذات و صفات و افعال خود به افاضه واجب الوجود محتاج اند و همين است معناى ربوبيت او و همين ربوبيت دليل رجوع همه حمدها بذات مقدسه اوست.

ميگويند رب بمعناى مصلح و مربى و مالك است و لفظ مرادف آن در فارسى پروردگار است.

خداوند تبارك و تعالى اولا خالق و آفريدگار كائنات است.

ثانيا مالك هرچيز ميباشد ولى ملكيت او مانند ملكيت ما اعتبارى نيست بلكه مالكيت او حقيقى است، و علت مالك حقيقى معلول خود است.

و ثالثا پروردگار همه موجودات و مربى همه اشيا است، چنانچه تنها او مدبر جهانها است و تدبير يا عين ربوبيت است يا يك مرتبه نازله آن، بهر حال جز خداوند كسى مدبر و رب مخلوقات نيست و ملائكه در تدبير جهان تا حدودى باذن و قوه خداوند ماموريت دارند. ولى انبياى گرامى و ائمه طاهرين هيچ نقشى در خلقت و تدبير و ربوبيت كائنات ندارند و توحيد مسلمان نبايد به غلو و زياده‌روى آلوده گردد.

قانون تخلف‌ناپذير علّيت‌

شكى نيست كه در نظام كائنات علل و معاليل وجود دارند و علوم‌