آن دانستن داشته باشد و قراى صحابه چون عبد اللَّه مسعود و ابى بن كعب روايت كرده‌اند كه رسول ده آيه تلاوت قرآن نمودى و از آن در نگذشتى تا معانى آن را تعليم ما فرمودى و آنچه در او بودى اعلام ما نمودى و چون قرآن نزد آن حضرت تمام كرديم مستحضر جميع معانى آن بوديم و عبد اللَّه عباس گفت هر كه قرآن خواند و تفسيرش نداند بمنزله كسى باشد كه نداند كه چه مى‌گويد حسن بصرى مى‌گويد كه سوگند مى‌خورم بخداى كه حقتعالى هيچ آيتى نفرستاد مگر كه خواست تا معانى آن را بدانند و بامر و نهى آن معرفت حاصل كنند سفيان ثورى گفته كه حيف از عمر ما كه صرف ظهار و ايلا كرديم و كتاب خدا را با پس پشت انداختيم و بغور معانى آن نرسيديم فالان وقت الشروع فى المقصود بعون اللَّه الملك المعبود

سورة فاتحة الكتاب‌

بدانكه اين سوره نزد عبد اللَّه عباس و قتاده مكى است و مجاهد گفته كه مدنى است و اول اصح است زيرا كه أمير المؤمنين (ع) فرموده كه‌

(نزلت فاتحة الكتاب بمكة من كنز تحت العرش)

يعنى سوره فاتحة الكتاب از گنجهاى زير عرش بمكه نزول اجلال يافته و ابن عباس روايت كرده كه چون حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله در مكه باداى رسالت بر خواست سخن اول او اين بود كه‌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‌ تا آخر و نيز بصحة پيوسته كه آن حضرت بعد از بعثت ده سال در مكه اقامت نمود و مردمان را بنماز امر فرمود و ايشان منقاد امر آن حضرت شده بنماز اقدام مينمودند و بنا بر حديث مشهور از موافق و مخالف كه رسول صلّى اللَّه عليه و آله فرموده كه‌

(لا صلاة الا بفاتحة الكتاب)

فاتحه جزء نماز است و شرط صحت آن پس مكى باشد و بعضى گفته‌اند كه اين سوره دو بار نازل شده يك بار در مكه در وقت فرض صلاة يوميه و بار ديگر در مدينه در حين تحويل قبله و عدد آيات آن هفت است باتفاق جميع علما و خلاف در أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ‌ است كه نزد بعضى از اهل خلاف چون مالكى و اوزاعى و ابو حنيفه از جمله هفت آيه است و بسمله جزء فاتحه نيست و صحيح آنست كه بسمله جزء سوره است و آيتى از او و أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ‌ جزء آيه است نه آيه و حديث صحيح مشهور از حضرت رسالت پناه (ص) كه‌

(فاتحة الكتاب سبع آيات احديهن‌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

و اجماع اهل البيت (ع) مثبت اينقولست و مبطل قول اول و همه اهل كوفه كه در عدد مستندند بامير المؤمنين (ع) و قراء مكه و فقهاى ايشان و ابن مبارك و شافعى نيز بر اينقولند و زيادتى تبيين اثبات در اينقول و ابطال قول اول در تفسير بسمله سمت تحرير خواهد يافت انشاء اللَّه و اين سوره را نامهاى متعدد است فاتحة الكتاب و سوره حمد و شكر و دعا و ام القرآن و ام الكتاب و سبع مثانى و وافى و كافى و اساس و شفا و صلاة و كنز و تعليم مسئله و سوره مناجات و تفويض و رقيه اما تسميه آن بفاتحة الكتاب بجهة آنكه افتتاح كتاب‌