پايان عصر پيامبر، مجموعه‌اى مدوّن و مكتوب (به همين شكل فعلى) بوده است، نه پراكنده و شفاهى.[1]

پس از رواج كتابت، كار حفظ قرآن نيز همچنان ادامه يافت و آن حضرت افزون بر تشويق مسلمانان به كتابت قرآن، آنان را به حفظ نيز ترغيب مى‌كرد و خود به تفسير و تبيين آيات مى‌پرداخت. صاحب‌نظرانى كه در زمينه تاريخ قرآن به تحقيق پرداخته‌اند، اذعان دارند كه حفظ قرآن در ميان مسلمانان رواج بسيارى داشته است.

جاذبه درونى قرآن و تشويق پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به امر حفظ، از مهم‌ترين عوامل اهتمام مسلمانان به حفظ شمرده شده‌اند.[2] از جمله شواهد كثرت حافظان قرآن در ميان مسلمانان، شهادت جمع كثيرى از آنان در جنگ ردّه در دوران خليفه اوّل است.[3] برخى شمار آنان را تا هفتصد تن نقل كرده‌اند و حتى علت روى آوردن به تدوين قرآن را كشته شدن چنين شمارى از حافظان قرآن دانسته‌اند.[4]

خليفه دوم مدّعى بود كه آيه رجم، در دوران پيامبر صلى الله عليه و آله به عنوان آيه‌اى از قرآن تلاوت مى‌شده و او بر افزودن آن به قرآن اصرار داشت. بر اساس روايتى، عمر اعلام كرد كه اگر نگران ملامت مردم نبود، آيه رجم را به قرآن مى‌افزود.[5] مكتوب و عمومى بودن قرآن به گونه‌اى كه خليفه‌اى همچون عمر با همه انگيزه و اصرارش، در مقابل نظارت عمومى، حتّى از افزودن يك آيه بر قرآن نيز خود را درمانده مى‌بيند، نشان‌دهنده فضاى فرهنگى فراگير در سرزمين وحى است؛ فضايى كه اساساً امكان هرگونه كاهش يا افزايش را در باره قرآن، منتفى مى‌سازد.

[1]. ر. ك: الذخيرة فى علم الكلام: ص 363.

[2]. البيان: ص 216؛ سلامة القرآن من التحريف: ص 34.

[3]. فتوح البلدان: ج 1 ص 106 و 111.

[4]. صحيح البخارى: ج 5 ص 210 و ج 6 ص 98، تاريخ اليعقوبى: ج 2 ص 135.

[5]. صحيح البخارى: ج 8 ص 13 و ج 4 ص 186 و ج 5 ص 170 و ج 8 ص 22 و 26.