4. حضور خود فرد: به جز سه ناظر پيشين، ناظر ديگرى هم مى‌توان تصور نمود و آن حضور خودِ فرد است؛ يعنى انسان خودش هنگام انجام عمل خويش، حاضر است. پس اگر رفتار او زشت و ناپسند باشد سزاوار است كه از خود نيز شرم كند. اين معنا از آيه 22 سوره اعراف استنباط مى‌شود. در اين آيه خداوند مى‌فرمايد: «همين كه از آن درخت ممنوع خوردند، آنچه از آنها پوشيده بود آشكار گشت و آدم و حوا از برگ درختان بهشتى براى پوشش خود استفاده كردند».[1] صاحب تفسير اطيب البيان در تفسير اين آيه مى‌نويسد:

به مجردِ چشيدن گياه ممنوعه، براى آن دو، عورت‌هايشان ظاهر شد؛ يعنى يا خودشان عورت خود را مشاهده كردند يا هر يك عورت ديگرى را ديد يا هر دو بر هر دو آشكار شد، چنانچه ظاهر همين است كه هم خودش مشاهده كرد هم ديگرى. سپس شروع كردند به هم دوختند يا چسبانيدند برگ‌هاى درختان و عورت خود را مستور كردند.[2]

صاحب تفسير من وحى القرآن مى‌نويسد:

وقتى عورت‌هايشان آشكار شد، احساس ذلّت و خوارى كردند كه تا پيش از آن چنين حالتى را درك نكرده بودند. به همين دليل خود را با برگ درختان پوشاندند.[3]

اين‌ها از شرم انسان از خودش حكايت مى‌كند. لذا در حديثى علوى نقل شده است:

[1]. اعراف: 22: فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ.

[2]. ر. ك: أطيب البيان فى تفسير القرآن، ج 5، ص 292 و 293. نيز، ر. ك: تفسير كاشف، ج 3، ص 312.

[3]. ر. ك: تفسير من وحى القرآن، ج 10، ص 56.