هم‌زمان با تأسيس سامرا، به دستور معتصم در سال 221 ه. ق، آغاز شد.[1688] اما به علت اينكه ساخت آن به فتح بن خاقان (متوفاى 247 ه. ق) وزير متوكل عباسى، نسبت داده مى‌شود، ازاين‌رو به جوسق خاقانى، معروف گشته است.[1689] معتصم در اين كاخ، مردم را به حضور مى‌پذيرفت‌[1690] و پس از مرگ در همين كاخ، دفن شد.[1691]

پس از انتقال مجدد پايتخت خلافت عباسى از سامرا به بغداد، جوسق خاقانى، ويران شد و از مصالح آن براى احداث بناهاى جديد سامرا، استفاده گرديد. از اوايل قرن چهاردهم، اين بنا مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفت و در فاصله سال‌هاى 1907 تا 1988 م، در چند مرحله، كاوش‌هاى باستان‌شناسى در اين كاخ اجرا گرديد و بخش‌هايى از آن، شناسايى شد.[1692]

جوسق خاقانى، بزرگ‌ترين كاخ دوره اسلامى در عراق و بلكه در تمام جهان اسلام، به شمار مى‌آيد. مساحت آن حدود 175 هكتار، تخمين زده شده است كه حدود 21 هكتار آن، زيربناى ساختمان‌ها و 71 هكتار آن، باغ بزرگى در محدوده حد فاصل بناها تا ساحل دجله، بوده است. اين كاخ، داراى تزيينات و نقاشى‌هاى ديوارى زيبايى بوده است كه بخش‌هايى از آن، تا به امروز، باقى مانده است و در موزه‌هاى معتبر غرب، مانند موزه دولتى برلين و موزه هنر متروپوليتن، نگهدارى مى‌شود.[1693]

چهار- قصر المعشوق و قصر الجص‌

سمت غربى رود دجله، نزديك جاده اين شهر به موصل، بقاياى دو كاخ ديگر از كاخ‌هاى عباسيان، به نام‌هاى قصر المعشوق و قصر الجص، باقى مانده است.

[1688] . تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 577.

[1689] . همان، ج 1، ص 258.

[1690] . همان، ص 261.

[1691] . همان، ج 2، ص 584.

[1692] . دانشنامه جهان اسلام،« جوسق الخاقانى»، عبدالكريم عطارزاده، ج 11، ص 363.

[1693] . همان، صص 364 و 365.