بيان فرق ميان مجردات در قوس صعود و نزول‌

گرچه اصل و خلاصة الجسميه در عالم برزخ هم وجود دارد، ليكن آنچه كه خارج از اصل جسميت جسم و زايد بر اصل جسميت جسم است- كه همان ماده داشتن باشد- در عالم برزخ نخواهد بود، ولى لازمه نحوه وجود طبيعى، داشتن ماده است؛ چون در عالم طبيعت كه نشئه ناقص و آخرين مرتبه از عوالم ثلاثه است، امكان ندارد حقيقت جسميت بدون زوايد، از هستى برخوردار باشد و در اين نشئه امكان ندارد كه ماهيت خالص جسم موجود شود، و همچنين ماهيات ديگر هم امكان ندارند كه وجود خالص داشته باشند، بلكه هويت و شخصيتى كه در نشئه جسم و طبيعت پيدا مى‌شود، با حيثيات متعدده است كه آن حيثيات متعدده از شخصيت واحده انتزاع مى‌شود و همان حيثيات متعدده موجب تعدد در ماهيت است، نه اينكه ماهيات متعدده يك ماهيت باشد. و ليكن منظور ما اين است كه ماهيت، وجود خالص و بى‌شائبه در عالم طبيعت ندارد و وجود خالص نداشتن، از نقص عالم طبيعت است كه تشابك اعدام در آن فراوان و كثرات در آن خيلى زياد است.

و به عبارت ديگر: يك شخصيت و هويت واحده و وجود وحدانى كه با حركت جوهريه، پيوسته رو به كمال دارد، به تدريج قصد رها شدن از طبيعت را دارد و در طول عمر در حال ضعيف شدن مى‌باشد و در حالت احتضار، آخرين علقه طبيعى را رها كرده و از آن منقطع خواهد شد و در آن وقت است كه از عالم طبيعت بيگانه مى‌شود.

پس حالت احتضار، آخرين وداع و توديع عالم است كه قصد دارد با تمام ذات و جوهر، از طبيعت بيرون رود. بلى، تمام جهات كمالى را به نحو اكمل داراست و خلاصه همه كمالات عالم طبيعت با اوست؛ مثلًا اصل جسميت را گرچه بدون ماده باشد، واجد است و اصل قوه ذائقه، شامّه، باصره و لامسه را هم واجد است و وقتى كه كامل شد، از طبيعت بيرون مى‌رود. بلى، مادامى كه صورت برزخى نگرفته است، ماده‌