جايگاه اين بحث در تقريب مرام آخوند

ناگفته نماند: مرحوم آخوند رحمه الله اين بحث را- يعنى بيان كيفيت مفهوم و بيان انحاء وجودات مفهوم- براى آن منظورى منعقد كرده كه در تصحيح آن، فصول متقدمه را منعقد نمود و مقصودش در ضمن بحوث و مطالب متقدمه، نزديك‌تر كردن اذهان به مرام و مقصودش است، اينك سؤال اين است كه كيفيت ارتقاى مدرَكات و وجودات مفاهيم چه ربطى به مرام و مقصود آخوند رحمه الله دارد؟

بلى، بيان ارتقا در مفاهيم، تمثيلى است؛ چنانكه صورت در قوه حاسّه كه پيدا شد، در رتبه متوسطه هم پيدا مى‌شود و در رتبه اعلى هم موجود مى‌شود. ولى اين مثال بعيدتر از خود ممثّل است؛ براى اينكه در مثال، مفهوم در سه نشئه وجود، موجود مى‌شود و همه به فعاليت نفس مى‌باشند؛ يعنى نفس در يك مرتبه به فعاليت خود، آن را در قوه حس ايجاد مى‌كند، و يك دفعه هم در نشئه خيال و برزخ انشا و ايجاد مى‌كند، و گاهى هم ممكن است كه در مرتبه عقلانى به فعاليت خود ايجاد كند و ماهيت در هر سه، نحوه وجود است، ولى نه اينكه يك وجود باشد كه به ترقى در اين سه نشئه با هويت شخصيه بالا رود؛ در صور مدرَكات، قضيه اين طور نيست، بلكه نحوه وجود در سه نشئه به فعاليت خود نفس است. ولى در ممثّل اين طور نيست؛ زيرا در ممثّل يك هويت شخصيه است كه از مرتبه نقص روى به مرتبه كمال دارد و يك هويت از حاشيه ادناى عالم وجود برخاسته و به طرف حاشيه بالاى وجود مى‌رود و سه نشئه را در اين مسافرت طى مى‌كند.

و منظور از اين بحث همين است كه يك شخصيت و هويت واحده حركت نموده و در اصل جوهر ترقى مى‌نمايد و وحدت شخصيه در تمام مراتب محفوظ است و منثلم نخواهد شد؛ منتها در هر مرتبه، كامل‌تر از مرتبه ما قبل مى‌باشد بدون اينكه چيزى از حيثيات كماليه مرتبه ادنى بر زمين مانده باشد. چنانكه بعضى گمان و تخيل كردند كه بودن نفس در مرتبه بالاتر، معنايش اين است كه از شاخ و