و چون وجود مطلق و صريح است، قيودى مانند كمّ و كيف و وضع و اين و متى ندارد، بلكه از همه اينها آزاد است، پس احاطه دارد و تضييق ندارد و وجود ماهيت همين است و چون اين وجود احاطه دارد، پس ماهيتى كه با اين چنين وجود قيّومى و محيط موجود است، وجود خالص ماهيت است، پس ماهيت هم قهراً صدق بر كثيرين پيدا خواهد نمود و اين مرتبه از نشئه وجود در صقع نفس است كه هم‌رديف با مرتبه عالم عقل است و در عين خارجيت و احاطه و شمول، البته از مرتبه وجود عالم عقل و نحوه آن مى‌باشد.

چگونگى سير و ترقى مدرِكات‌

بعد از آنكه آخوند مراتب ترقّيات مدرَكات را بيان فرمود، شروع به بيان ترقى و ارتقاى مدرِكات مى‌فرمايد؛ چنانكه ما هم در موارد متعدده شرح و بسط داده‌ايم كه در بين وجودات ممكن، عقل اول در اول حاشيه عالم وجود و هيولى هم در آخر حاشيه وجود قرار گرفته است؛ هيولاى اولى در حركت است و رو به ترقى است و اول راهى كه در آن راه مى‌افتد اين است كه از مرحله جسميت بگذرد.

اگر اين صورت جسميه صورت مستقله باشد، ممكن است در اين مرحله بماند و چنانكه به هنگام افاضه صورت به جهت اقتضا و استعدادى كه هيولى به هم رسانده، به او صورت متصلّبه جسميه داده شود، ديگر قابل قبول صورت آخرى نمى‌باشد و در همان مرتبه وقوف مى‌نمايد.

و اگر صورت جسميه كه به واسطه استعداد ماده افاضه شده، يك صورت لطيفه لا بشرط از صورت جسميه باشد، حصّه ديگر هيولى از راه ديگرى حركت كرده و به مرتبه معدنيه مى‌رسد، و اگر اين صورت، صورت متصلّبه باشد، ديگر قابل حركت و ترقى نيست و صورت ديگر به آن افاضه نمى‌شود و در اين مرتبه وقوف مى‌كند.

و اگر حصّه‌اى از ماهيت، صورتش لطيف‌تر باشد و صورت لطيفه‌اى به آن افاضه شده باشد، ممكن است به طور لا بشرط باشد و از راه ديگرى حركت كرده و بتواند از