فصل چهارم كيفيت ارتقاى مدركات و مراتب تجرد

چگونگى ترقى ماهيت انسان از پايين‌ترين منازل به بالاترين منازل‌

آخوند مى‌فرمايد: ماهيت، امرى است قابل صدق بر كثيرين؛ يعنى ماهيت از آن جهت كه ماهيت است، از صدق بر افرادش ابا ندارد.

شيخ هم به اين معنى اشاره كرده است كه ماهيت از آن جهت كه ماهيت است، نه كلى است و نه جزئى؛ يعنى هم بر كلى صدق مى‌كند و هم بر جزئى و در مرتبه ذات خود نه معدوم است و نه موجود، يعنى هم بر معدوم صدق مى‌كند و هم بر موجود. [2]

بالجمله: ماهيت انسان- مثلًا- چيزى است كه از خارج و از افرادش انتزاع مى‌شود و اين معنى كه از اول مقامِ شى‌ء، انتزاع مى‌شود ماهيت است، اين همان معنى است كه انسان وقتى كه زيد را ملاحظه مى‌كند، چيزى به نظرش مى‌آيد كه غير از طبايع ديگر است، آن معنى از سنگ و شجر و نبات به نظر نمى‌آيد.

بالجمله: انسان، بالبداهه از هر چيزى معنايى مى‌فهمد كه ممكن نيست از شى‌ء ديگر، آن را بفهمد و آن معنى از افراد انتزاع مى‌شود؛ خواه افراد طوليه باشد و خواه عرضيه.

[1] اسفار، ج 9، ص 94.

[2] شفا، بخش الهيات، ص 392- 399.