بالجمله: اگر صور ذهنيه نبودند غم و الم و تأثر و شادى و فرح و لذت نبود، آيا نمى‌بينى اگر پدر و مادر كسى و يا دوست و محبوب كسى نمرده باشد، ولى اشتباهاً به مردن آنها قطع پيدا كند- معناى قطع هم اين است كه صور ذهنيه موت پدر يا فوت دوست حاصل شود- انسان در عذاب و تألّه لم است به همان اندازه‌اى كه اگر اينها در خارج اتفاق مى‌افتاد و واقعيت عينيه خارجيه پيدا مى‌كرد، و به عكس اگر اين قضايا اتفاق بيفتد ولى انسان بى‌خبر باشد؛ يعنى نفس، صور ذهنيه اينها را ايجاد نكند، انسان در غم و الم نخواهد بود.

پس حصول خارجيات از باب مقدمه، موجب تحصيل و انشا و ايجاد صور ذهنيه براى نفس مى‌باشد، و بعد از آنكه نفس، ملكات و اخلاق رذيله متحده با ذات را تحصيل نمود، انسان در آن جهان از نفس صورت فعليه- كه طبق ملكات حاصل مى‌شود- در عذاب خواهد بود، و در تنعّمات هم، سخن همين است.

پس اعيان خارجى و موجودات عينيه فقط مقدمه هستند؛ زيرا اصل تعذيب از ناحيه صور است كه در ذهن است، و بنا بر اين در آخرت هم، صور ذهنيه طبق ملكات- مثل صور ذهنيه اينجا كه گفتيم- توليد مى‌شود و باعث تعذب انسان مى‌گردد، پس در آنجا از باب «خذ الغايات و اترك المبادى» با اينكه صور عينيه نيستند، در عين حال غايات حاصل است.

بيان اشكالات وارده بر كلام غزالى‌

ناگفته نماند كه غزالى به واقع و حق نرسيده است كه گفته است: مُنشأ نفس در آخرت وجود خارجى ندارد و تعذب فقط با همان صور ذهنيه حاصل خواهد شد؛ زيرا- چنانكه به كرّات گفتيم و فعلًا هم آن را شرح مى‌دهيم- گرچه در آنجا به انشاى نفس، صورى ايجاد خواهد شد، ولى مثل صور ذهنيه اينجا نيست كه وجود عينى خارجى نداشته باشد، بلكه با اينكه وجود عينى است عين صور است؛ به طورى كه در اين عالم اگر انشا مى‌شد همان صور ذهنيه بود كه فعلًا در كمال ضعف است و به‌