بيان اسباب شدت عذاب‌

چند چيز موجب شدت عذاب است:

يكى قوّت ادراك است كه ادراك هر چه بيشتر باشد عذاب شديدتر است؛ مثلًا اگر دست لمس باشد و قوه ادراكيه لمس كردن آنجا نباشد شايد سوختن آن ابداً مولم انسان نباشد.

دوم از موجبات شدت عذاب، قوّت و صلابت و شدت قبول جسم است؛ مثلًا اگر فلزى از طلا باشد به قدرى كه شعاعش يك متر باشد و فلز ديگرى از مس باشد كه شعاع آن هم يك متر باشد و اينها را در آتش بگذاريم به طورى كه هر دو به يك ميزان در آتش بمانند وقتى كه آنها را بيرون بياوريم ممكن است طلا بعد از مدت طولانى‌ترى از مس سرد شود. پس هر چه قبول جسم نسبت به حرارت بيشتر باشد عذاب بيشتر مى‌شود؛ مثلًا اگر چوبى را با مس مقابل آتش بگيريم مس خيلى از چوب گرم‌تر مى‌شود و اين صلابت جسم باعث نمى‌شود كه ديگر آن جسم نباشد؛ مثلًا اگر فرض شود يك دوايى به دست آدم بزنند و دست آدم صلب باشد اين باعث نمى‌شود كه دست همان دست نباشد، و اگر اين گوشت و پوست در صلابت مثل سنگ هم باشد باز از هويت واحد بودن خارج نمى‌شود، و همچنين است اگر آنجا جسم انسانى به طورى صلب باشد كه در صلابت مثل نداشته باشد.

و سوم از موجبات شدت عذاب اين است كه خود آلت عذاب در تأثير شديد باشد؛ چون هر چند چيزى باشد كه قابليت قبول هزار مرتبه از حرارت را داشته باشد، ولى خود آتش ده درجه بيشتر حرارت نداشته باشد آن چيز چندان كه بايد متألم نمى‌شود.

چهارم از اسباب شدت عذاب اين است كه نفس متوجه باشد و اشتغالاتش كم باشد؛ چنانكه انسان مى‌بيند وقتى كه مشغول است و متوجه خود و درد خود نيست، درد را نمى‌فهمد؛ اى بسا وقتى كه سرگرم است يك جايش مجروح شده و او ملتفت‌