ادله شيخ اشراق بر بطلان قدم نفوس‌

دليل اول‌

شيخ اشراق براى ابطال قديم بودن نفس دليلى آورده است؛ گرچه در حد خود، آن برهان متين است ولى آخوند رحمه الله بر آن اشكالاتى كرده، در صورتى كه آن اشكالات بى‌وجه است.

شيخ اشراق گفته است: اگر نفس در مرتبه اول، واحد بوده، بعد هم واحد است، لازمه آن اين است كه اگر كسى به چيزى علم داشته باشد، ديگرى هم همان را بايد بداند، چون نفس آنها يكى است.

و اگر واحد نيست، مى‌گوييم: اگر اينجا واحد نباشد و افراد، متكثر باشد؛ يعنى نفس صاحب افراد بوده و به هر بدنى يك فردى از آن متعلق مى‌شود، مى‌گوييم: چگونه در مجرد، تكثر فردى توليد شده است، چون اگر اين تكثر به واسطه اعراض غريبه- يعنى كمّ و كيف و غير آن- باشد، نفوس محتاج استعداد هستند و ماده لايقه لازم دارند و ماده داشتن با تجرد منافات دارد.

اگر بگويى: تكثر نفوس از نوع تكثر فردى كه در نوع تحقق پيدا مى‌كند نيست، بلكه اشتداد در مراتب- مثل اشتداد در مراتب وجود- دارند و هر مرتبه‌اى ضعيف‌تر از مرتبه ديگر مى‌باشد و چنانكه به اشتداد مراتب وجود قائل شده‌ايم همين طور در مراتب نفس، قائل به اشتداد مى‌شويم. در اين صورت مى‌گوييم: اين مراتب اشتداد، بايد بين الحاصرين باشد؛ زيرا مرتبه ضعيف، همان است كه به آخرين نقطه طبيعت متصل مى‌شود و مرتبه اقصى آن مرتبه‌اى است كه فوق آن مجرد عقلانى- مثل عقل اول- مى‌باشد. پس اگر هر مرتبه‌اى از اين مراتب طولى متعلق به بدنى باشد، باطل است؛ چون ابدان غير متناهى هستند و تناسخ هم محال است. اگر تناسخ باطل نبود مى‌گفتيم كه مراتب محصوره نفس، متعلق به سلسله‌اى بعد از سلسله‌اى مى‌باشد، پس اگر با بطلان تناسخ بگوييم هر مرتبه‌اى متعلق به بدنى است، چون بدن غير متناهى‌