با خاتم انبيا دارند، چه بسا ملك نازل به آن جناب را مشاهده نمايند و كلام حق را استماع نمايند. در بين اصحاب حضرت ختمى مرتبت، حضرت آدم الأولياء بوى وحى را قبل از نزول ملك استشمام مى‌نمود؛ لذا به اتفاق ارباب حقيقت و اهل حق از عرفا (قده) أقرب الناس إلى رسول اللّه بود. و قال، صلى اللّه عليه و آله، لأقرب الخلائق إليه: يا علىّ، أنت ترى ما أراه، و تسمع ما أسمع، إلّا أنّك لست بنبيّ.

[گفتار در اسم المتكلم‌]

تتميم از آن جا كه مراتب كلام الهى و انواع آن و اطلاع بر مغيبات از شئون اسم جامع «المتكلم» است، و باحثان در علم كلام و اكثر ارباب حكمت نظريه از اين معنا غفلت كرده، و يا حق اين مطلب عالى را، كه از امهات مسائل مذكور در كتب ارباب عرفان است، درست ادا نكرده‌اند، و در تاريخ حكمت به ندرت فيلسوفى متأله به نحوى شايسته در اين بحث مهم، كه همانا بحث معرفت وحى و نزول كتب سماويه و مقاوله بين ملايكه و تكلم سالكان درجات جنان و دركات نيران است، وارد شده و از عهده حق كلام بر آمده است، ناچار بعضى از مهمات در اين مقدمه تقرير مى‌شود. [59] از متأخران، شيخنا و قائدنا و سيدنا في المعارف الربوبية، قدوة أرباب الحق‌

[59] بحث از كلام (از كلام ذاتى كه عين ذات است، تا آخرين درجه كلام، يعنى كلام در عالم شهادت، كه در انسان به صورت ألفاظ حاكى از معانى است، و در موجودات و صور نوعيه اسمائيه كلام و نطق خاص هر صورت و طبيعتى مناسب با همان شي‌ء است، كه از جمله آن منطق طيور است؛ و نيز نفس حقايق وجوديه در عالم شهادت (ظهر كلام وجود و حد و مطلع و بطون سبعه) خود مراتب كلام‌اند، و مرتبه اعلاى آن امرى زايد بر متكلم نيست.) از علوم قرآنى محسوب مى‌شود. در دانشگاهها علوم قرآنى جزء دروس مستقل است، اما آن چه از آن عايد شاگرد مى‌شود چند صفحه از اتقان سيوطى است! درس فلسفه و عرفان نيز آن چنان ملعبه قرار گرفته است كه موجب نااميدى است و بس. ثمره تحصيل طلبه‌هاى مستعد در حوزه تعليماتى قديم، كه فقط به درس مى‌پرداختند، در عين حال كه گرفتار مشكلات زندگى نيز بودند و با شهريه 5- 6 تومان (كرايه يك أطاق 2 تومان بود.) سر مى‌كردند، در طى فقط 4 سال تقريبا قرائت سه جلد اسفار، و قسمت زيادى از عرفان (شرح فصوص، أشعة اللمعات جامى) به ضميمه درس خارج فقه و اصول بود. يعنى، مجموع درس فلسفه در حوزه در مدتى كم چندين برابر دروس دوره ليسانس و فوق ليسانس و دكترا در دانشگاههاى امروز بود. در اين دانشگاهها برنامه درسى فلسفه 100 صفحه اسفار، به چاپ جديد، است كه 50 صفحه آن حاشيه حكيم سبزوارى است! و آن 50 صفحه نيز، اگر خدا بخواهد! تنها محصول تحصيل دانشجوست- دانشجويانى كه برخى از شيراز، بعضى از خراسان، بعضى از سيستان، در هفته دو روز بايد در طهران حاضر باشند، و بالإجبار با بدنى كوفته و روحيه‌اى خمود به مجلس درس حاضر مى‌شوند و در اين نوع حوزه تحصيلى است كه اشخاص پاچه ورماليده ميدان دارى مى‌كنند. در همه جاى دنيا هر كه بخواهد علمى را تدريس كند، بايد مدرك و دانشنامه اساسى داشته باشد و پس از پيروز بيرون آمدن از امتحان دقيق و دادن آزمايش دشوار فلسفى و عرفانى حق تدريس فلسفه دارد، جز مملكت ما كه روابط ضوابط را محو و باطل كرده است. واى به حال ملتى كه از ضوابط به روابط پناه ببرد! زوال حكومتها و تجزيه ممالك معلول همين سنت سيئه است، و موروث از عثمان و برنامه حكومت بنى اميه. جمعى مى‌گويند تاريخ فلسفه سير خود را تمام كرده است! جاهلان مغرور از اين كلام مشعوفند و نمى‌دانند كه اينان دين را هم تاريخى مى‌دانند و مى‌گويند عصر ما عصر إتمام تاريخ اديان است! بعضى عقيده دارند كه ما در فلسفه استثمار شده‌ايم! مرادشان استعمار يونان است! اتفاقا در دين هم همين عقيده را دارند. نمى‌دانم ما چرا اين اندازه خنگ تشريف داريم كه از زمان بابا آدم و ننه حوّا منظم در سيطره استعمار گرفتاريم، و مرتب به عالم فحش و ناسزا نثار مى‌كنيم كه ما را عقب نگه داشته‌اند! مرحوم استاد مطهرى مورد طعن و هدف معركه گيران قرار گرفته بود. و اكنون هم سه دسته از ابالسه بزرگان و أساطين فرهنگ ملت ما را هدف اوهام خود قرار داده‌اند، و با جنونى حيرت آور قلمفرسايى مى‌فرمايند! هر چه هم مى‌نويسند محصول فكرى استعمار است، و مطلوب استعمار نيز متفكر نوع حس گراست. اينان براى مصون ماندن خود را پيروان خط امام قلمداد مى‌كنند! اين معركه گيران در همه جاهاى حساس مملكت وجود دارند. حضرات دست رد به سينه احدى نزدند! ضعف مديريت و تبعات آن سخت خطرناك است. آن چه در اين پاورقى ذكر شد، شمه‌اى از واقعيات است كه خدمت حضرت امام بر سبيل شكوا عرض كردم.